Pielgrzym to stare zapożyczenie niemieckie (Pilgrim), obecne w polszczyźnie od XV wieku w formie tak mocno zaadaptowanej fonetycznie, że słabo uświadamiamy sobie związek ze źródłem bezpośrednim, a także ze źródłem pośrednim: pelegrinus (łacina średniowieczna).

Pielgrzym to ten, który peregrynuje, dziś przede wszystkim z pobudek religijnych, ale peregrīnus w łacinie starożytnej oznaczał ogólnie podróżnika, wędrowca. W staropolszczyźnie starszy od pielgrzyma był pątnik, związany z prasłowiańską nazwą drogi (por. rosyjskie put’).

 

W dzisiejszym odbiorze słowa pielgrzym istotną rolę odgrywa kontekst religijny, ale też wielowiekowa tradycja metafory religijnej dla innych idei. „Polak nazywa się pielgrzymem, iż uczynił ślub wędrówki do ziemi świętej, Ojczyzny wolnej, ślubował wędrować póty aż ją znajdzie. […] Pielgrzym Polski powiada: kto idzie za Wolnością, niech opuści Ojczyznę, i odważy życie swoje” – pisał Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa polskiego. Na związek słowa pielgrzym i uchodźca zwracaliśmy już uwagę, komentując to drugie jako słowo sierpnia 2015 oraz słowo roku 2015. Pielgrzymi jako uchodźcy i przewodnicy narodu ważni są nie tylko w tradycji polskiej i katolickiej. Amerykanie nazywają ojcami pielgrzymami, ang. Pilgrim Fathers, pierwszych purytańskich osadników ze statku „Mayflower”, uchodźców religijnych z Europy. A jedna z najważniejszych książek protestanckich to alegoryczna opowieść Wędrówka pielgrzyma, wydawana ponad 1500 razy w 200 językach (oryginał angielski Johna Bunyana z 1678 roku The Pilgrim’s Progress from This World to That Which Is to Come). Na język polski została przełożona już w pierwszej połowie XVIII wieku.

Pielgrzymka to nie tylko wędrówka do miejsc świętych, w szerszym pojęciu to każda podróż w celu wyższym, ważnym. Czytelnicy Davida Lodge’a, mistrza powieści (nie tylko) akademickiej, znają alegorię konferencji naukowych jako współczesnej pielgrzymki. „Współczesna konferencja podobna jest do pielgrzymki średniowiecznego chrześcijaństwa w tym, że pozwala uczestnikom kosztować rozkoszy i uciech podróży, a jednocześnie sprawiać wrażenie poważnie zajętych pracą nad ulepszaniem samych siebie” (Mały światek, przeł. M. Billi).

W ostatnim miesiącu czytaliśmy w gazetach o pielgrzymach w znaczeniu dosłownym, religijnym, o młodzieży, która przyjechała spotkać się z papieżem Franciszkiem. Wszystkich bez względu na płeć nazywa się pielgrzymami (w relacjach telewizyjnych pojawiają się napisy na dole ekranu z żeńskim imieniem i komentarzem pielgrzym). Niektórzy dziennikarze i sami pielgrzymi (płci obojga) zastanawiają się, jak nazwać kobiety… Oczywiście pielgrzymki. To słowo już dawno oznaczało kobietę: „…przyszli dwie niewieście, [z] Staniątek pielgrzymki” (Jan Gębczyński, cyt. za Słownikiem polszczyzny XVI wieku). Homonimiczne znaczenie nazwy czynności wyparło znaczenie osobowe żeńskie, tak jak zniknęło wiele innych nazw żeńskich.

Czy dziś bać się homonimii w nazwach pielgrzymka, pilotka, reżyserka? Przytaczany często jako argument w dyskusji o nazwach żeńskich strach przed homonimią jest wyolbrzymiany. Jeśli nie mylimy floty wojennej z częścią garderoby (marynarka), to nie należy się obawiać, że pomylimy z tymi znaczeniami nowe znaczenie ‘kobieta marynarz’. Nie pomylimy także pielgrzymki – uczestniczki wydarzenia z nazwą całego wydarzenia, kobiety kierującej samolotem z czapką i kobiety reżyserującej film z pomieszczeniem. Na razie jednak pielgrzymujące kobiety nazywane są archaicznie pątniczkami: „Pątniczki na drogach” to tytuł artykułu z katowickiego „Gościa Niedzielnego” o pielgrzymce kobiet do Piekar. Pątniczka to polski tytuł serialu, który odpowiada niemieckiemu oryginałowi Pilgerin.

 

 

Dodano: 3.11.2016