sprawiła, iż hasło walki wzięło górę nad postulatem intensywnej, pokojowej pracy dla kraju. W XIX wieku być Polakiem znaczyło uczestniczyć w kolejnych powstaniach: kto wówczas spieszył pod sztandary, był uważany za pełnoprawnego członka wspólnoty, którego nie pytano o herb ani o to, jakim językiem posługiwali się jego dziadowie czy nawet rodzice. Równocześnie zaś samo pojęcie odpowiedzialności zaczyna występować głównie w kontekście odpowiedzialności za wybicie się na niepodległość oraz odpowiedzialności za rozbiory. Na jakiej warstwie społecznej spoczywa główny ciężar winy, w jakim stopniu do tragedii roku 1795 przyczynili się sami Polacy, w jakim zaś stopniu są za nią odpowiedzialni ich najbliżsi sąsiedzi