zagadki gramatyczne

zagadki gramatyczne
14.11.2001
14.11.2001
Szanowni Państwo!
Od wielu lat korzystam z różnych słowników języka polskiego PWN, poszukując w nich wiedzy na temat znaczenia, odmiany czy prawidłowego użycia wyrazów. Z reguły taką wiedzę znajduję, za co jestem Redakcji bardzo wdzięczny. Czasem jednak, biorąc udział w różnego rodzaju konkursach, potrzebuję informacji czy dany wyraz jest (bywa) rzeczownikiem, zaimkiem, partykułą czy inną częścią mowy. W większości przypadków daję sobie radę sam, ale są wyjątkowo złośliwe wyrazy, których nie potrafię odpowiednio zaklasyfikować. Niestety, interesujących mnie informacji nie znajduję także w słownikach PWN. A może istnieje publikacja, o której nie wiem?
Właśnie biorę udział w konkursie, w którym tworzywem są słowa. Byłbym bardzo wdzięczny, gdybyście Państwo zechcieli odpowiedzieć na kilka pytań:
1. Czy wyraz re (m.in. trzytomowy Słownik języka polskiego PWN pod redakcją prof. Szymczaka) jest rzeczownikiem?
2. Czy wyraz trza (ten sam słownik) jest czasownikiem? Czy można tu określić czas?
3. Jaką częścią mowy jest słowo zacz (ten sam słownik)?
4. Czy wyraz recte jest przysłówkiem (m.in. Nowy słownik ortograficzny PWN pod redakcją prof. Polańskiego)?
5. Czy w haśle zrzec się (obydwa słowniki) można powiedzieć o słowie zrzec, że jest bezokolicznikiem, czy bezokolicznikiem jest całe wyrażenie?
6. Czy w czasownikach w trybie rozkazującym typu: naznacz, racz, zarycz można określić czas?
7. Jaką częścią mowy jest wyraz razy, używany na określenie mnożenia (jest to wyraz hasłowy Nowego słownika poprawnej polszczyzny pod redakcją prof. Andrzeja Markowskiego)?
Z góry dziękuję za pomoc. Z poważaniem,
Mirosław Sochalski, Bydgoszcz
Dziękujemy za tyle ciekawych pytań. Odpowiadamy po kolei:
ad 1. re to rzeczownik.
ad 2. trza to potoczna forma predykatywu trzeba. Jak on odmienna jest przez czas tylko analitycznie (trza – trza było – trza będzie).
ad 3. zacz powstało z połączenia przyimka za z cząstką -cz – dawną formą biernika zaimka pytajnego, odpowiadającego dzisiejszemu co. Współcześnie zacz używane jest tylko w książkowych konstrukcjach kto zacz i co zacz, które można w całości kwalifikować jako zaimki pytajne, np.: „Mnie z początku także kokietował, tym bardziej iż dobrze nie wiedział, kto zacz jestem [tzn. kim jestem]” (Witold Gombrowicz, Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie). Samego zacz natomiast nie można zaliczyć do żadnej części mowy, gdyż nie jest ono samodzielną jednostką, która podlegałaby takiej kwalifikacji.
ad 4. recte na podstawie użyć zaświadczonych w Korpusie Języka Polskiego można zakwalifikować jako spójnik. Łączymy tym słowem dwa rzeczowniki, aby zaznaczyć, że drugi – w przeciwieństwie do pierwszego – jest właściwą nazwą danej rzeczy, np.: „Złamał mi się stary grzebień, kupiłem nowy w reprezentacyjnej państwowej drogerii, w Alejach Ujazdowskich, recte Stalina” (Leopold Tyrmand, Dziennik 1954) lub „Syn kolejarza, recte robotnika kolejowego… (Jarosław Iwaszkiewicz, Sława i chwała).
ad 5. zrzec się jest w całości bezokolicznikiem. Formy tego czasownika nie są przecież używane bez się.
ad 6. naznacz, racz, zarycz – podobnie jak inne formy rozkazujące – nie są określone gramatycznie co do czasu. Inaczej mówiąc, w trybie rozkazującym czasowniki nie odmieniają się przez czas. Czy dana forma rozkazująca odnosi się do przyszłości, czy do teraźniejszości, można określić na podstawie kontekstu i sytuacji.
ad 7. razy w konstrukcjach takich, jak dwa razy trzy, jest spójnikiem. Zob. Inny słownik języka polskiego PWN, hasło razy 2, znaczenie 2.
Mirosław Bańko
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego