Chytry

Chytry
8.10.2016
8.10.2016
Szanowni Państwo,
ciekawi mnie, skąd homonimiczność słowa chytry. W jaki sposób etymologicznie rodziły się oba znaczenia? Które było pierwsze? Można by pomyśleć, że osoba chytra, czyli ‘skąpa’, wykazywała się przebiegłością i pomysłowością, aby chronić przed innymi przedmiot swojego skąpstwa, a więc okazywała się chytra. Czy to dobry trop?

Z wyrazami szacunku
Szanowny Panie,
etymologia przymiotnika chytry sięga czasów prasłowiańskich. Wiesław Boryś opisuje go jako „archaiczny przymiotnik od psł. *chytati, *chytiti”, oznaczającego tyle co ‘chwytać, łapać’. Pierwotnie więc przymiotnik ten miał znaczenie ‘szybko chwytający, zręczny, szybki’, znajdziemy je między innymi w języku scs, będącym najstarszym zapisanym językiem słowiańskim (chytrъ – ‘zręczny, zgrabny, biegły’). Znaczenie to rozwinęło się prawdopodobnie jeszcze w języku prasłowiańskim, skoro zarówno w czeskim, jak i rosyjskim przymiotnik ten odnosi się do zdolności i możliwości bardziej mentalnych i psychicznych niż fizycznych – ‘mądry, rozumny, bystry’, ale też ‘podstępny, przebiegły, cwany’. W staropolszczyźnie chytry to właśnie tyle co ‘przebiegły, podstępny, pomysłowy’. Zyskuje więc rys pejoratywny.
Warto jednak pamiętać, że w gwarach przymiotnik chytry odnosi się również do człowieka pracowitego, chętnego do pracy, czyli potencjalnie również szybko się bogacącego. Podane przez Pana znaczenie wykształciło się rzeczywiście na drodze specjalizacji znaczeniowej – ktoś chytry to na tyle szybki → biegły → bystry → przebiegły, żeby zadbać o swoje interesy i dobra materialne.
Monika Kresa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego