Jazyd czy jazyda?

Jazyd czy jazyda?

24.04.2017
24.04.2017

Jazydzi to przedstawiciele wyznawanej głównie przez irackich Kurdów religii łączącej elementy islamu, chrześcijaństwa i innych wierzeń. Jak w liczbie pojedynczej powinna brzmieć nazwa wyznawcy tego kultu: jazyd czy jazyda?

Poruszona przez Pana kwestia ma trzy aspekty, z których Pan sformułował tylko jeden.

Pierwsza to kwestia samogłoski w pierwszej sylabie: -a- czy -e-? Druga to kwestia małej lub wielkiej litery. Dopiero trzecia to kwestia końcówki mianownika liczby pojedynczej.

Oprócz przejrzenia wielu źródeł uznałem, że kwestia ta wymaga konsultacji ze specjalistami od języka kurdyjskiego i od religii jezydów z UJ, dr Joanną Bocheńską, drem Arturem Rodziewiczem i mgrem Karolem Kaczorowskim (w tym miejscu chciałem im podziękować za szybkie i obszerne komentarze; za cenne uwagi dziękuję też pracownikom naukowym z UW, religioznawcy dr. hab. Arkadiuszowi Sołtysiakowi oraz arabistce dr hab. Katarzynie Pachniak).


Chociaż Encyklopedia powszechna PWN (wersja online) i idące za nią Wikipedia i Wikisłownik, a także Encyklopedia religii PWN proponują jako lepszą formę jazydzi, formę jezydzi traktując jako oboczną, warto zauważyć, że w Słowniku ortograficznym PWN (https://sjp.pwn.pl/so/jezydzi;4446335.html) widnieje tylko forma jezydzi. Nazwa jazydzi w języku polskim pojawiła się bodaj dopiero w 1997 r., w publikacji prof. Janusza Daneckiego Podstawowe wiadomości o islamie i równolegle w przetłumaczonej z jęz. angielskiego encyklopedii Britannica. Edycja polska (1997–2004). Od tego czasu próbuje wyprzeć używaną w języku polskim co najmniej od połowy XIX w. nazwę jezydzi, zgodną z wymową w języku kurdyjskim kurmandżi (używanym przez ok. 90% wyznawców jezydyzmu): êzidî / yêzîdî i w dialekcie arabskim północnego Iraku (ok. 10% wyznawców): yēzīdī. Udało jej się to przede wszystkim w odniesieniu do Encyklopedii popularnej PWN – od zmiany red. naczelnego (wyd. 28, 1998, ma jeszcze formę Jezydzi; w wyd. 29, 1999, hasło zniknęło całkowicie – zresztą równocześnie zniknęło hasło Jazygowie dotyczące innego ludu pochodzenia irańskiego; od wyd. 30, 2003, zaczęto pisać Jazydzi, i to nawet bez podawania obocznej formy Jezydzi (Jazygowie do EP PWN nie powrócili).


Jednak specjaliści od języka kurdyjskiego i od religii jezydów z UJ, z którymi konsultowałem niniejszą poradę, stwierdzają jednoznacznie, że jedyną poprawną formą jest jezydzi, i tylko takiego terminu używają w swych publikacjach, m.in. na łamach czasopisma „Fritillaria Kurdica. Bulletin of Kurdish Studies” (http://www.kurdishstudies.pl/?pl_czasopismo,16) – zob. zwł. nr 3-4 i 16. Forma jazydzi to albo anglicyzm, albo błąd nadmiernego etymologizowania, spotykany i u arabistów, i u iranistów. Ten ostatni motywowany jest czy to przywiązaniem do zasad pisowni arabskiej (w arabskim języku klasycznym i literackim nie ma samogłoski „e”, ale występuje ona w dialektach), czy też przywiązaniem do staroperskiej, jednej z możliwych etymologii (z awestyjskiego słowem yazata – ten, kogo należy czcić). Przypomina to podejście takie, jak byśmy wszystkim słowom zapożyczonym z włoskiego czy portugalskiego koniecznie chcieli przywracać formę fonetyczną/ortograficzną źródłosłowu łacińskiego, nie biorąc pod uwagę współczesnej wymowy i ortografii. Język kurdyjski posługując się alfabetem łacińskim, zapisuje êzidî. Nie od rzeczy będzie także wskazać, że języki ludów sąsiednich do jezydów – oprócz arabskiego i perskiego – mają tylko wersje z -e-: gruziński: იეზიდები / ეზიდები [iezidebi / ezidebi], ormiański Եզիդիներ [ezidiner], azerski yezidilǝr i turecki yezîdîler.


Jeśli chodzi o dziennikarzy itp., to częsta w mediach forma jazydzi jest zapewne anglicyzmem, bo tekst angielski jest dla nich podstawowym źródłem informacji. Spośród języków kongresowych i języków agencji informacyjnych, wszystkie mają „e” (yézidis, Jesiden, йезиды/езиды itp.) – oprócz angielskiego, gdzie używa się litery „a” (Yazidis), ale przy wymowie [jǝˈziːdiːz]. A jak coś nie jest dobrze znane, to najpowszechniejsza wersja angielska staje się wyrocznią. Zagraniczni specjaliści od Kurdów i jezydyzmu (np. prof. Philip G. Kreyenbroek z Gettyngi) używają jednak po angielsku formy Yezidi, nie Yazidi.


Druga kwestia, to pisownia od wielkiej czy małej litery. Dalece nie wszyscy jezydzi uważają się za Kurdów, większość z nich uważa się za odrębny lud Jezydów – potomków Adama, ale nie Ewy. Nawet jeśli mówią po kurdyjsku, nie chcą być uważani za Kurdów (muzułmanów) – bo są Jezydami (ludem Boga). Dlatego analogicznie jak piszemy żydzi o wyznawcach judaizmu, a Żydzi o osobach należących do narodu wybranego, powinno się po polsku używać obu terminów pisanych, w zależności od kontekstu i znaczenia odpowiednio małą lub wielką literą: jezydzi (pisząc o wyznawcach) i Jezydzi (pisząc o członkach narodu).


Jeśli chodzi o liczbę pojedynczą – jezyd/Jezyd czy jezyda/Jezyda, to konsultowani przeze mnie specjaliści od jezydyzmu wyrazili jednakowe poparcie dla obu form, prosząc jedynie o unormowanie. Przegląd NKJP ani statystyczna analiza danych z internetu (Google, Bing) nie pozwalają jednoznacznie rozstrzygnąć, która z dwóch form jest częściej używana (bo formy przypadków jednej pokrywają się z przypadkami drugiej). Po analizie źródeł, dyskusji i głębszej refleksji zalecam formę jezyd/Jezyd.


Pierwsze użycie słowa Jezyd zaobserwowałem w Ilustrowanej Encyklopedii Trzaski, Everta i Michalskiego, pod red. Stanisława Lama, z r. 1927. Jest to jednak wystąpienie. Natomiast słowo jezyda pojawia się w tłumaczeniu Wandy Piwowarczyk powieści przygodowej Karola Maya Przez pustynię (Poznań 1938, reprint 1990). Jest to liczne wystąpienie, choć w ramach jednego dzieła. Wydaje się, że ta druga forma ma większe szanse przyjąć się powszechnie. Pomimo to zalecam raczej formę jezyd/Jezyd z trzech względów:


1) Forma jezyd/Jezyd jest lepiej umotywowana słowotwórczo – istnieją liczne słowa męskoosobowe o wzorze podobnym – jak: żyd/Żydżydzi/Żydzi, chasydchasydzi, druiddruidzi, szahidszahidzi – odnoszące się do religii lub narodowości; mamy też imiona męskie: Zygfryd, Gotfryd, Dawid. Forma jezyda/Jezyda ma w zasadzie tylko liczne wzory rodzaju żeńskiego (Tauryda, Atlantyda, Tetyda, Floryda, hybryda, ohyda, Temida, Artemida, gnida, asteroida i sinusoida) – z wyjątkiem dwóch: inwalidainwalidzi oraz apatrydaapatrydzi.


2) Forma Jezyd/Jezydka występuje i jest szeroko stosowana w pokrewnym języku słowiańskim (rosyjskim) – za czasów ZSRR była wpisywana do aktów stanu cywilnego i „paszportów” (dowodów osobistych) członków tej mniejszości (zwł. na Zakaukaziu) w rubryce „narodowość” (езид/езидка wzgl. йезид/йезидка, z charakterystyczną dla jęz. rosyjskiego małą literą).


3) Wzór jezyd/Jezyd jako jedyny, jak do tej pory, jest potwierdzony przez powszechnie dostępne świadectwo członka tej społeczności, który (bardzo wyraźnie) mówi po polsku Jestem jezydem. Kilkakrotnie używa też słów jezydów, jezydyzmu z „e”. Można tej wypowiedzi posłuchać: https://wyborcza.pl/12,82983,16657658.html?disableRedirects=true. Warto dodać, co ważne, że Dalzar Nashwan Salem nie zna języka kurmandżi i (jako jezyda) mówi po arabsku.


Charakterystyczne przy tym jest, że on mówi jezyd, a polski dziennikarz „poprawia” to na: „Jazyda, to znaczy kto?”.

Tak więc poprawne formy to: jezydyzm (religia) i jezydzi (jej wyznawcy), Jezydzi (lud), w liczbie pojedynczej: jezyd / jezydka i Jezyd / Jezydka, przymiotnik: jezydzki.

Maciej St. Zięba
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego