Jestem Polakiem – dlaczego narzędnik?

Jestem Polakiem – dlaczego narzędnik?
15.10.2016
15.10.2016
Mój kolega z Włoch zapytał mnie, dlaczego polskie zdanie typu Jestem Włochem, Jestem Polakiem zawiera narzędnik, nie zaś jak w innych językach, które podlegają deklinacji, z mianownikiem (niem. Ich bin italienisch, wł. Sono Italiano). W łacinie widzimy podobną zależność – Jestem człowiekiem, Ecce homo.

Z góry dziękuję za odpowiedź.

Z pozdrowieniami
Albert Gorzelak
Narzędnikowe orzeczenie imienne ustabilizowało się dopiero w XIX wieku. Jak pisze Krystyna Pisarkowa w Historii składni języka polskiego (Wrocław 1984, s. 247):


Historia tej części zdania [orzecznika] ma kilka faz. W pierwszej fazie mianownik (rzeczownika) zostaje wyparty przez narzędnik (rzeczownika), zaś przymiotniki pozostają w mianowniku. W następnym stadium narzędnik przechodzi w mianownik rzeczownika, zaś mianownik przymiotnika zostaje wyparty przez narzędnik (przymiotnika). W końcu także narzędnik przeskakuje w mianownik, zaś mianownik zastępuje się narzędnikiem.


A zatem nie przez cały okres rozwoju polszczyzny posługiwaliśmy się konstrukcją narzędnikową przy orzeczniku rzeczownikowym (Jestem Polakiem). Na pytanie o przyczyny pojawienia się tu narzędnika, w zasadzie nie ma odpowiedzi. Wspomniana już badaczka historii składni języka polskiego wskazuje:

[…] zmiana od mianownika do narzędnika i prawdopodobnie do mianownika! – brak nam dokładnych badań współczesności – dokonywała się i trwa od początku zapisanej polszczyzny i wcale nie została zamknięta. Brak tu niestety krytycznego sprawdzenia, czy rzeczywiście motywy semantyczne nie odegrały roli (choćby zmiennej) w różnych okresach.
Klemensiewicz odrzuca próby rozwiązań semantycznych. Pytanie, prawdopodobnie słuszne, czy repartycja mian.[ownika] i narz.[ędnika] nie jest związana ze znaczeniem konkretnych leksemów, wydaje mu się błędne. Skoro według starych gramatyków mianownik oznaczał cechę stałą, to czemu dziś – pyta – możliwe jest zdanie z narzędnikiem: jestem Polakiem?; czemu formy absolutne zawsze mają narzędnik? [K. Pisarkowa, Historia składni języka polskiego, Wrocław 1984, s. 47]


Gwoli sprostowania – w łacinie w konstrukcji z orzeczeniem imiennym rzeczownik przybiera postać mianownika (Iulius Marci amicus estamicus to mianownik), a nie narzędnika. W języku włoskim zaś rzeczowniki się nie deklinują. Niemieckie zdanie, które Pan przywołał: Ich bin italienisch, zawiera przymiotnik; odpowiednie zdanie z rzeczownikiem (rzeczywiście w mianowniku) brzmiałoby: Ich bin Italianer.
Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego