Padawan

Padawan
15.05.2017
15.05.2017
Szanowni Państwo,
w sadze Gwiezdne wojny istotną rolę odgrywają padawani – młodzi adepci sztuki Jedi. Chciałbym dowiedzieć się czegoś więcej o tym słowie. Nie spotkałem go nigdzie poza tym kontekstem, czyżby zostało wymyślone na jego potrzebę? Obiło mi się o uszy, że – nazwijmy to szumnie – sfera duchowa świata Star Wars była inspirowana tradycjami Dalekiego Wschodu. Słowo padawan rzeczywiście pobrzmiewa gdzieś jakby z hinduska? Czy to dobry trop?

Z wyrazami szacunku
Czytelnik
Szanowny Panie,
trudno jednoznacznie ustalić pochodzenie słowa, o które Pan pyta. Istnieje prawdopodobieństwo, że nazwa określająca adeptów sztuki Jedi została wymyślona przez autora sagi Gwiezdnych wojen. Na podstawie informacji, które udało mi się znaleźć na zagranicznych fanpage’ach, można jednak pokusić się o wyjaśnienie etymologii wyrazu i sięgnąć do sanskrytu. Padawan w takim wypadku miałby stanowić połączenie dwóch słów: pāda (पाद) oznaczającego ‘nogę, stopę’ oraz vana (वन), czyli ‘las, puszcza’ i w sposób metaforyczny nazywać tego, który – rozpoczynając naukę – wykonuje pierwszy krok w nieznane. Potwierdzałoby to poniekąd Pańską tezę o inspiracji filozofią Wschodu.
Mateusz Adamczyk, Uniwersytet Warszawski
  1. 15.05.2017
    Powyższa odpowiedź w żaden sposób nie wskazuje na sanskryckie (czy w ogóle indyjskie) pochodzenie słowa padawan – a nazwanie jej „[próbą] wyjaśnienia etymologii wyrazu” jest zupełnie nieuprawnione.

    Po pierwsze, sanskryckie słowo vana nie ma tendencji do tracenia końcowego ‘-a’, już raczej słowo pāda, występując na końcu złożenia, często ma postać -pād. Ale tutaj ma ono występować na początku złożenia. Gdyby przyjąć, że ta utrata ‘-a’ końcowego jest takim zjawiskiem, jakie występuje w językach nowoindyjskich, np. w hindi, wówczas i to drugie ‘-a’ w pāda by zanikło, i mielibyśmy pādvan. W sanskrycie musi być pādavanaḥ, czyli w najczęściej stosowanym zapisie z pominięciem końcówek gramatyczno-rodzajowych mianownika – pādavana.

    Po drugie, Autor porady pomylił dwa podobne słowa sanskryckie: pāda i pada. Pierwsze, rodzaju męskiego (mian. l. poj.: pādaḥ), z długim ‘ā’ w środku, znaczy ‘noga’ (człowieka, zwierzęcia, przedmiotu nieożywionego, np. stołu, ale także drzewa, czyli „korzeń”, a nawet góry: „podnóże”, „baza”, oraz słońca – „promień świetlny”), ‘filar’, ‘podpora’, ‘podstawa’, ew. (totum pro parte) ‘stopa’ (jak po polsku, na stopę mówimy potocznie noga); ale także ‘ćwiartka’ (co wskazuje na mocny związek z czworonogami) – ‘wers’ (jedna czwarta strofki), ‘rozdział’ (jedna czwarta traktatu), ‘kwadrant’ (jedna czwarta koła) i w ogóle ‘część’; przenośnie – ‘Podnóżek’, ‘Czcigodne stopy’, jako zastępczy tytuł honorowy dla mistrza (jak u nas zwracano się do tronu zamiast do króla, tak w Indiach zwracają się do stóp mistrza lub do jego podnóżka). Słowo to ma zatem sens stałej podpory, nie czegoś dynamicznego – nigdy więc nie znaczy ‘krok’.

    Natomiast słowo pada, rodzaju nijakiego (mianownik liczby pojedynczej: padam), z krótkim ‘a’ w środku, które znaczy przede wszystkim ‘stopa’, ale i ‘ślad stopy’, ‘stopa’ (jako miara długości), ‘stopa’ (jako element metrum wiersza), „słowo” (w postaci z końcówkami fleksyjnymi), „strona gramatyczna” (czynna lub zwrotna); ma też pewną liczbę znaczeń wspólnych ze słowem pāda, ale ma sens bardziej aktywny – nigdy nie znaczy ‘noga’, ‘podpora’ – za to znaczy ‘krok’. Pierwszy rzeczownik związany jest z czasownikiem padati – ‘stać nieruchomo, stać pewnie’, drugi z czasownikiem padayate – ‘poruszać się, przemieszczać się’, por. polskie padać.

    Po trzecie, sanskryckie słowo vana (rodzaj nijaki, mianownik liczby pojedynczej: vanam) nie znaczy ‘dżungla’, ani tym bardziej ‘to, co nieznane’, ale raczej ‘lasek, gaj, zagajnik, park’, ew. ‘grupa drzew, zarośla’, a nawet: ‘kępa lotosów’. Ogólnie: las nadający się do zamieszkania przez ludzi – np. przez mnichów buddyjskich czy dżinijskich, albo braminów-pustelników trzeciej fazy życia, wanaprasthów (vanaprastha), dosłownie „tych, którzy mają w lesie siedzibę” (vane prastho yasya saḥ) – najczęściej zagajnik dający cień – schronienie przed słońcem (nie dający jednak dostatecznego schronienia w czasie pory deszczowej – wtedy mnisi zamieszkiwali w grotach, później klasztorach), położony w pobliżu siedzib ludzkich, bo one są źródłem jałmużny. Kto nie wierzy, niech zobaczy na zdjęciach (np. w Wikipedii, https://en.wikipedia.org/wiki/Jetavana), jak wygląda Jetavana, tj. „Park Dżety” (od imienia jego właściciela), zagajnik na przedmieściach miasta Śravasti, gdzie Budda wygłosił większość swych kazań. Las w sensie zarośniętego pustkowia, czyli ‘puszcza’, ‘dżungla’, ‘dzicz’ (miejsce niezagospodarowane przez ludzi, ani obszar orny, ani pastwisko), to w sanskrycie raczej araṇya (ewentualnie mahāvana czyli ‘wielki gaj’).

    Po czwarte i najważniejsze – nawet gdyby wszystko skorygować według powyższych wskazówek, ze słowa padavana, jako złożenia pada + vana, nie da się uzyskać sensu ‘wykonujący [pierwszy] krok w las’. Złożenie tego typu byłoby złożeniem determinatywnym typu bahuvrīhi (zob. A. Gawroński, „Podręcznik sanskrytu”, § 243, wyd. I 1932, s. 97–98, http://www.sbc.org.pl/dlibra/doccontent?id=12646), gdzie pierwszy człon jest określeniem drugiego. Padavana znaczyłoby więc ‘stopoleśny’, niosąc sens porównawczy: ‘mający las jak stopy/kroki’ (padāni iva vanaṁ asya saḥ), lub dzierżawczy: ‘mający las stóp/kroków’ (padānām vanaṁ yasya saḥ), lub wyrażając inną relację typu: ‘mający las ze/dla stóp/kroków’ (padebhyo vanaṁ…), ‘mający las (ze) stopami / przez stopy’ (padair vanaṁ…) lub ‘mający las w/na stopach/krokach’ (padeṣu vanaṁ…). To ostatnie można by pewnie zinterpretować metaforycznie jako: ‘ten, który już przemierzył cały las stopami/krokami’, ale nie jako ‘stawiający pierwsze stopy/kroki w lesie’. Aby oddać to drugie znaczenie, trzeba by użyć dokładnie odwrotnego złożenia: vanapada („leśnostopy”), tj. ‘mający stopę/krok // stopy/kroki w lesie’ (vane padaṁ // padāni yasya saḥ) – innej możliwości nie ma.

    Można się jeszcze zastanowić, czy w literaturze indyjskiej las (vana) jest symbolem „rzeczywistości duchowej”, jak pyta Czytelnik? Zapewne dla mieszczucha każdy las(ek) jest jakoś tajemniczy i nieznany, ale nie wszystko, co „nieznane”, jest automatycznie symbolem rzeczywistości duchowej. Las w Indiach to symbol pustelni, odrzucenia świata, ascezy, praktyki medytacji (czyli intensywnego poznawania własnego „ja”, ducha, Boga), co ukazuje pięknie strofka II.55 „Trzech setek” Bhartryhariego:

    Jakiż pożytek z mnogich słów jałowych?
           Tylko dwie rzeczy godne są uwagi człowieka:
    Młodość kobiet o pełnych piersiach, sposobnych do nowej rozkoszy –
           – albo las. (tłum. A. Basham / Z. Kubiak).


    Jednak w przypadku jedi z „Gwiezdnych wojen: i ich uczniów chodzi o całkiem inny rodzaj praktyki – o aktywne ćwiczenie sztuk walki, w Indiach praktycznie nieznane.

    Jeśli przyjąć za dobrą monetę tezę, że G. Lukas słowo to jakoś zapożyczył z sanskrytu, to choć wiadomo, że sanskryt uwielbia tworzenie złożeń i metaforyczną/metonimiczną ich interpretację, należy zdać sobie pytanie, dlaczego mamy przyjmować, że chodzi o złożenie pada + vana, skoro rzekome vana jest nam dane jedynie w postaci ułomnej: van? Może w ogóle nie chodzi o złożenie, tylko o jakieś inne słowo o podobnej warstwie dźwiękowej? Na przykład są do pomyślenia (hipotetyczne) słowa padavān i pādavān utworzone przy pomocy sufiksu dzierżawczego -vant, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego -vān; (zob. A. Gawroński, op. cit., § 59 G). Podobnie jak istnieje (potwierdzone w literaturze) słowo balavān (od bala – ‘siła, moc’), znaczące ‘siłacz, mocarz’ (tj. ‘mający siłę, moc’), częsty przydomek herosów i bogów – skąd (przez języki irańskie) polskie słowo bałwan (w jego najstarszym znaczeniu, tj. „[pogańskie] bóstwo” lub „figura takiego bóstwa”). Jestem pewien, że słowo pādavān ‘mający ćwiartkę’ mogłoby się zleksykalizować jako ‘ten, który zaliczył podstawę’ (‘ma już za sobą pierwszą ćwiartkę nauki’) – jako skrót od śāstre prathama-pādavān. I że słowo padavān mogłoby zleksykalizować się ze znaczeniem ‘stawiający (lub: mający za sobą) jeden/pierwszy krok’, jako skrót od eka-/prathama-padavān – zwłaszcza że słowo o znaczeniu ‘piechur, żołnierz piechoty’ zostało utworzone z użyciem innego sufiksu przymiotnikowego (§ 59 J), jako padavin (mian. l. poj. padavi). Mogłoby – gdyby którekolwiek z nich rzeczywiście istniało (wystąpiło choć raz w literaturze). Teoretycznie oba ww. słowa z sufiksem dzierżawczym i oba słowa złożone: pādavana i padavana są możliwe – niestety żadne z nich raczej nie wystąpiło w bardzo obszernej literaturze z ostatnich 3000 lat, bo nie jest znane słownikom sanskryckim.

    Z powyższej porady najbardziej wartościowym stwierdzeniem jest „Istnieje prawdopodobieństwo, że nazwa określająca adeptów sztuki [j]edi została wymyślona przez autora sagi Gwiezdnych wojen”. Nie ulega wątpliwości, że nawet najbardziej twardogłowy autor fantastyki, który stawia sobie za cel „wymyślenie od zera wszystkiego”, ulega jakimś inspiracjom, wpływom, bo nie jest w stanie faktycznie opróżnić swej pamięci i swego umysłu do czysta i absolutnie wszystko stworzyć od nowa. Więc można próbować szukać tych inspiracji. Oczywiste jest dla mnie, że jedyną osoba, która może dać wiarygodną odpowiedź na temat, skąd wziął się pomysł na takie słowo, jest sam jego autor (o ile w ogóle to wie). Poza tym mnie się wydaje, że przy analizie w ramach uniwersum terminy padawan i Obi-Wan, jeżeli się je poprawnie wymawia (tj. tak, jak w oryginale, a nie rozbieżnie, jak to jest rozpowszechnione w Polsce), powinny być ze sobą jakoś spokrewnione. Rozważania na ten temat są niewątpliwie bardzo ciekawe, nazywanie jednak ich (podobnie zresztą jak i całych powyższych moich analiz) „etymologią” byłoby wielką przesadą. Wprowadzanie stopy do lasu za bardzo przypomina znaną powszechnie „etymologię” Częstochowy, zatem (zacytuję klasyka mojej młodości) „nie nadaje się do badań naukowych, a jedynie do śmiechu” (Papcio Chmiel, Tytus, Romek i A’Tomek. Księga III). Próba wywodzenia współczesnego terminu, który pojawia się w dziele literackim (wytworze fikcji) powstałym poza danym kręgiem lingwistyczno-kulturowym, ze słowa co prawda możliwego, ale faktycznie nigdy wcześniej nie użytego przez nikogo, to nie etymologia a akt twórczy (neologizm).

    Faktem jest, że sanskryt (jak każdy żywy język) posiada nadal żywotną możliwość tworzenia nowych słów z funkcjonalnych cząstek morfologicznych, w tym tworzenia nowych słów złożonych. Nie jestem jednak skłonny podejrzewać G. Lucasa, który (o ile wiadomo) nie znał sanskrytu, o umiejętność tworzenia gramatycznie poprawnych neologizmów sanskryckich. Gdyby hipoteza indyjskiej genezy była prawdziwa, prędzej podejrzewałbym, że jest to hybryda sanskrycko-angielska: „Pada wan” = „Step one!” (Słowo pada/pāda mogło być mu dobrze znane choćby z tytułu tekstu takiego jak Dhammapāda, czy z przybranego imienia/tytułu twórcy kultu Hare Kryszna: Swami Prabhupāda).

    Nie zapominajmy jednak, że (co wiadomo z życiorysów Lucasa), G. Lucas czerpał swe natchnienie dla „Gwiezdnych wojen” z kultury japońskiej a nie z indyjskiej, bo mieszkał w Japonii i oglądał liczne seriale o samurajach (skąd nawet miał zaczerpnąć samo słowo „jedi”). Nie jestem japonistą i nie czuję się kompetentny do kontynuowania analiz w tym (być może jedynym właściwym) kierunku. Jednak tylko wtedy, gdy wierzy się (całkiem bezpodstawnie), że istnieje coś takiego jak „filozofia Wschodu”, można wrzucać do jednego worka rozliczne i niemające ze sobą nic wspólnego koncepcje, fakty kulturowe i językowe indyjskie i japońskie (a może jeszcze chińskie, tybetańskie, arabskie i inne?) – i liczyć na to, że cokolwiek zeń się wyciągnie, będzie trafne. Metafora o stawianiu pierwszego kroku i wkraczaniu w nieznane na określenie nowego etapu życia jest jednak tak ogólnoludzka, że przypisywanie jej jakiejś szczególnej (ale jednocześnie bardzo niekonkretnej) „wschodniości” (Bo i cóż by to miało być? Polecam artykuł prof. R. Huszczy pt. Orientalistyka… w „Przeglądzie Orientalistycznym” nr 3–4/2006), czy inspiracji bliżej nieokreśloną „filozofią Wschodu”, nie może być usprawiedliwione, nawet tą nieokreślonością. Ekspert Poradni powinien prostować, a nie powielać mity.

    Czytelnik zadający pytanie ma prawo nie wiedzieć także, że Indie to nie Daleki Wschód, ale do eksperta udzielającego porady należy wyprowadzenie go z błędu. Indie to jednak spory subkontynent – więc co miałoby znaczyć, że coś „pobrzmiewa gdzieś jakby z hinduska”? – dalibóg nie wiem (zupełnie inaczej brzmi język pendżabski, a inaczej bengalski, zgoła jeszcze inaczej tamilski – można posłuchać na YouTubie). Dla mnie to słowo brzmi raczej „z malajsko-indonezyjska” – i to nie tylko dlatego, że na Filipinach jest wyspa Palawan a w Malezji jest miasto Padawan (sic!, https://en.wikipedia.org/wiki/Padawan_municipality) (notabene z ciekawą legendą zawierającą wyjaśnienie pochodzenia tej nazwy, choć utrzymane w stylu zakopiańsko-częstochowskim).

    Szkoda tylko, że Autor porady nie sprawdził do końca, skąd się ta interpretacja wzięła na „zagranicznych fanpage’ach”, z których ją zaczerpnął. Ja jednak, dzięki szokowi, jaki przeżyłem przeczytawszy powyższą poradę, znalazłem w Internecie jej faktyczne źródło – jest nim artykuł „More Hindu Themes in the «Star Wars» Saga, by Cie Sharp” na nieistniejącej już witrynie The Borrowed Ones: A Star Wars fan site (ponieważ w Internecie rzadko kiedy coś ginie bezpowrotnie, zachowała się jego kopia w Archiwum Internetu: https://web.archive.org/web/20031005035927/http://www.hrafn.btinternet.co.uk/StolenOnes/essays/hindujedi.html). Ironią losu jest to, że autor wspomnianego artykułu, Marnie J. Goodbody, twórca koncepcji: „pada-van” = „stawiający pierwszy krok w lesie”, od razu na początku wspomina, że nie czuje się kompetentny do dokonywania podobnych interpretacji, jednak zainspirowany esejem Rajana Rajbhandariego „Star Wars and Hinduism” z 1994 r., uznaje kwestię indyjskich inspiracji w „Wojnach gwiezdnych” za bardzo istotną (co skądinąd zrozumiałe, bo przedstawia się jako wyznawca kultu Hare Kryszna, który źródeł wszelkiej ludzkiej kultury i cywilizacji upatruje w tzw. kulturze wedyjskiej i w sanskrycie, niejednokrotnie przeprowadzając argumentację „na siłę”, jak tu). Więc choć przyznaje, że nie zna dobrze sanskrytu, M.J. Goodbody stwierdza, że kierując się „czystym entuzjazmem” poczuł się wewnętrznie przymuszony do napisania swoich analiz (przedstawia tam więcej podobnych „rewelacji”) i wierzy, że będą one trafne i wierne (sic!).

    Takie błędy raz zamieszczone w Internecie mają tendencję do rozpoczynania własnego życia: „Raz wypowiedziane słowo trwa wiecznie” (Aldous Huxley) – są powielane setki i tysiące razy i tysiące ludzi się potem na nie powołują, a na sprostowanie (na ogół zamieszczone w jakimś innym miejscu) – jakimś dziwnym trafem, nie. Na szczęście pierwotne źródło informacji już wypadło z głównego nurtu Internetu, a to, które od kilku lat ją najbardziej rozpowszechniało (artykuł „Jedi” w angielskojęzycznej Wikipedii) zostało przeze mnie skorygowane (mam nadzieję, że w sposób skuteczny, bo sprostowania w Wikipedii są dość trwałe). W ten sposób „wspólnym” wysiłkiem zmniejszyliśmy nieco sferę postprawdy i „miejskich legend” zachwaszczającą Internet.
    Maciej St. Zięba
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego