Postać fantastyczna a fantastyczna postać

Postać fantastyczna a fantastyczna postać
8.10.2016
8.10.2016
Mam problem z przydawkami charakteryzującymi oraz klasyfikującymi. Ich różnica w podręcznikowych przykładach jest jasna (brunatny niedźwiedźniedźwiedź brunatny), ale problem pojawia się w nazwach typu królewski dostojnik (a. dostojnik królewski) czy kobiecy podmiot (a. podmiot kobiecy).
Czy stawianie w takich nazwach przydawek przed rzeczownikiem to błąd? Czy też jest to konieczne wyłącznie wtedy, gdy pozycja przydawki ma wpływ na znaczenie (czeski film a film czeski)?
Przydawka klasyfikująca, zwana też gatunkującą, nie wskazuje na doraźną cechę obiektu nazwanego rzeczownikiem, lecz na jego (tego obiektu) przynależność do jakiegoś zbioru, na typ nazywanego rzeczownikiem zjawiska (przedmiotu itp.) – zwykle wraz z wyrazem określanym tworzy termin. Umieszczana jest po rzeczowniku: postać fantastyczna (‘postać z baśni, z utworu science fiction itp.’), źródło historyczne (‘źródło używane w historii’), kuchnia chińska (‘potrawy jadane w Chinach’), kultura mykeńska (‘kultura rozwijająca się w II tysiącleciu p.n.e. we wschodniej części Morza Śródziemnego’ – definicja znaczenia za: Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod red. S. Dubisza).
Jeśli zmienimy szyk wyrazów w przywołanych wyżej wyrażeniach, to przestaną one być terminami, a staną się połączeniami rzeczowników z przymiotnikami nazywającymi doraźne cechy: fantastyczna postać (‘wspaniała postać’), historyczne źródło (‘źródło mające wartość historyczną’), chińska kuchnia (‘kuchnia należąca do Chińczyka’, ‘kuchnia wyposażona w elementy wyprodukowane w Chinach’ itd.), mykeńska kultura (‘kultura Myken’). W tych wyrażeniach mamy przydawki jakościowe (zwane też charakteryzującymi).
To gwoli przypomnienia, a teraz odpowiedź na Pańskie pytanie. Z zasady przydawka gatunkująca powinna stać po rzeczowniku, nawet jeśli zmiana szyku nie spowoduje zmiany znaczenia. Zdarzają się jednak odstępstwa od tej reguły, np. stosunkowo niedawno odkryte rodzaje grypy mają nazwy z odwrotnym szykiem przydawki: świńska grypa, ptasia grypa.
Zdarza się, że granica między terminem a nieterminem jest bardzo płynna i mało uchwytna. Tak jest, jak sądzę, z wyrażeniem stworzonym z rzeczownika podmiot i przymiotnika kobiecy – z jednej strony, jego znaczenie składa się (mniej więcej) z sumy znaczeń składników (co sytuowałoby go w kręgu luźnych połączeń wyrazowych), z drugiej zaś strony, wyrażenie to ma dość stały charakter, jest stabilne w pewnym typie tekstów (co może przemawiać za uznaniem go za termin).
W drugim z przywołanych przez Pana wyrażeń umieściłabym przydawkę po rzeczowniku – dostojnik królewski, gdyż przymiotnik wskazuje tu na typ dostojnika (podobnie jak w nazwach: dostojnik państwowy czy namiestnik papieski).
Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego