Ubrać się jak filistyn
Szanowni Państwo,
interesuje mnie etymologia powiedzenia ubrać się jak Filistyn, tzn. ubrać się zbyt lekko, wyletnić się. Wydawałoby się, że wywodzi się ze Starego Testamentu, ale nie udało mi się odszukać odpowiedniego fragmentu. A może się mylę i źródło leży gdzie indziej?
Z wyrazami szacunku
Piotr Michałowski
Filistyni to lud, którego nazwa wielokrotnie pojawia się w Starym Testamencie, jednak ani razu w kontekście związanym z ubraniem (na ogół mowa o jego walkach z Izraelitami). Frazeologizmu związanego z Filistynem nie rejestrują ani słowniki, do których dotarłam, ani publikacje największego w Polsce znawcy biblizmów – prof. Stanisława Koziary.
Pochodzący z początku XX wieku tzw. słownik warszawski (J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, Warszawa 1900–1927, t. 1, s. 742) notuje hasło filistyn w znaczeniach: 1. (dawne, należące do gwary studenckiej) ‘osoba nie należąca do uniwersytetu, szczególne kupiec’, 2a. ‘człowiek mądry a dowcipny, dowcipniś’, 2b. ‘człowiek lekkomyślny, letkiewicz’. We wcześniejszym słowniku – tym autorstwa S.B. Lindego, z początków XIX wieku – pojawia się tylko nazwa narodu: Filistyny, naród w Palestynie, który najwięcej dokuczał żydom (zapis oryginalny: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1807–1814, t. 1, s. 653).
Należy sądzić, że mimo to frazeologizm ubrać się jak filistyn (rzeczownik zapisywałabym tu małą literą, bo na pewno nie odnosi się do narodu) istnieje w polszczyźnie – świadczy o tym nie tylko Pański list, lecz także wpis (pochodzący z 2006 r.) na forum internetowym (https://wizaz.pl/forum/showthread.php?t=106859), gdzie wyjaśnia się jego znaczenie następująco: ‘ktoś niechlujnie, niemodnie ubrany’ (co różni się od rozumienia tego zwrotu, które Pan podaje – ‘ubrać się zbyt lekko’).
Przez pewien czas filistyn, który jest zapożyczeniem hebrajskim, funkcjonował w polszczyźnie równolegle z nazwą filister, która wywodzi się z tego samego źródła, lecz do polszczyzny dotarła za pośrednictwem niemieckim. Wspomniany słownik warszawski jako drugie znaczenie rzeczownika filister podaje: ‘nie kolega, nie student, eks-student’ (pisownia oryginalna), co jest bardzo zbliżone do pierwszego sensu filistyna. Podobnie definiuje filistra (w drugim znaczeniu) Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego: ‘w korporacji studenckiej: starszy korporant mający ukończone studia akademickie’. Podstawowym zaś (współcześnie) znaczeniem filistra jest to, które rozpowszechniło się dzięki myśli młodopolskiej: ‘człowiek obojętny na dobro ogółu, ograniczony, małostkowy, nie mający wyższych aspiracji; małomieszczanin, mieszczuch’ (definicja za: SJP pod red. W. Doroszewskiego). Co ciekawe, w języku francuskim, znaczenie to przysługuje rzeczownikowi philistin, czyli temu samemu, który pierwotnie (zapisywany wielką literą) oznacza członka ludu. Być może więc i w polszczyźnie filistyn miał to znaczenie (z czego jednak nie zdają sprawy słowniki).
Biorąc to wszystko pod uwagę, należy uznać, że mało prawdopodobne jest, by zwrot ubrać się jak filistyn odnosił się do członka narodu (ludu) opisywanego w Biblii. Zapewne nawiązuje on do jakiejś cechy wyglądu osoby, którą filistynem nazywali studenci, lub filistra (jeśli, czego nie udało mi się sprawdzić, filistyn oznaczał, podobnie jak filister człowieka ograniczonego, bez aspiracji).
