czarnoksiężnik
20.09.2006
20.09.2006
Jaka jest etymologia słowa czarnoksiężnik? Czy w naszych czasach ma ono pejoratywny wydźwięk, ponieważ część wyrazu czarno- koajrzy się z czarny 'zły'? I czy to nie błędne założenie? Czy może wyraz ten raczej należy kojarzyć ze słowem nekromancja (nigromantia 'czarne wróżenie')?
Czarnoksiężnik to wyraz dawny, dobrze udokumentowany w polszczyźnie XVI w. U jego podstawy znajduje się wyrażenie czarna księga, mające znaczenie 'księga czarnej magii'. Należy bowiem dodać, że obok czarnej magii była też biała magia. Przymiotnik czarny ma kilka znaczeń, por. 'ciemny, mroczny'; 'zły, niegodziwy', a także 'złowieszczy, złowróżbny'. Podobnie jak w innych językach, np. czes. černý, niem. schwarz, łac. niger (ale greckie nekros to 'martwy'). Czarnoksiężnik zatem to 'człowiek zajmujący się czarnoksięstwem, magią, czarami'.
Obok tego znaczenia podstawowego pojawiło się znaczenie wtórne, przenośne, o wyraźnie pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym 'człowiek bardzo zręczny, biegły, dokonujący rzeczy nadzwyczajnych', por. np. cytaty w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego: „Człek sławny, bogaty, kamienic kilka mający, a tak uczony, że niemal za czarnoksiężnika powszechnie go uważano” (H. Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski), „Twardowski za swoją biegłość w optyce i chemii został okrzyczany za czarnoksięznika” (W. Syrokomla, Dzieje literatury w Polsce…). Obydwa te znaczenia przetrwały do dziś.
Obok tego znaczenia podstawowego pojawiło się znaczenie wtórne, przenośne, o wyraźnie pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym 'człowiek bardzo zręczny, biegły, dokonujący rzeczy nadzwyczajnych', por. np. cytaty w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego: „Człek sławny, bogaty, kamienic kilka mający, a tak uczony, że niemal za czarnoksiężnika powszechnie go uważano” (H. Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski), „Twardowski za swoją biegłość w optyce i chemii został okrzyczany za czarnoksięznika” (W. Syrokomla, Dzieje literatury w Polsce…). Obydwa te znaczenia przetrwały do dziś.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski