dystopia

dystopia
9.11.2005
9.11.2005
W książce W. Lipońskiego Dzieje kultury brytyjskiej na str. 761–762 na określenie powieści Huxleya, Orwella i Goldinga został użyty termin dystopie, jednak po dłuższych poszukiwaniach nie odnalazłem znaczenia tego wyrazu. Czy jest to synonim słowa antyutopia?
Dziękuję.
Słowo dystopia jest notowane przez słowniki wyrazów obcych – w tym najnowszy WSWO PWN – jako synonim antyutopii. Słownik terminów literackich pod red. J. Sławińskiego jako angielskie odpowiedniki antyutopii podaje: anti-utopia i dystopia.
Miałem już po skonstatowaniu tych faktów zaprzestać poszukiwań i odpowiedzieć, że we wspomnianej książce niepotrzebnie, może nieświadomie użyty został termin angielski zamiast prawidłowego polskiego. Będąc jednak świadom, że teoria literatury się rozwija, a w systemie leksykalnym zwykle działa zasada, że jeśli istnieją dwa słowa nazywające to samo, to dochodzi do zróżnicowania ich znaczeń lub zakresu użycia, szukałem dalej – i znalazłem.
Dr Joanna Czaplińska z Uniwersytetu Szczecińskiego, której niniejszym serdecznie dziękuję, poinformowała mnie, że rozróżnienie antyutopiadystopia znajdujemy m.in. w Leksykonie polskiej literatury fantastycznonaukowej A. Niewiadowskiego i A. Smuszkiewicza (Poznań 1990). Antyutopia to: „utwór zbliżony do dystopii i często niesłusznie z nią utożsamiany, ponieważ podobnie jak dystopia prezentuje zawsze negatywny obraz porządku społecznego. O ile jednak dystopia wywodzi swoje wizje bezpośrednio z tendencji rozwojowych współczesnej autorowi rzeczywistości, o tyle antyutopia wyprowadza je przesłanek utopijnych’’ (s. 250), stąd dystopia: „utwór fabularny przedstawiający koszmarną, choć logicznie uzasadnioną, wewnętrznie spójną i niekiedy dość prawdopodobną wizję przyszłej egzystencji człowieka’’ (s. 262).
W artykule W kręgu współczesnej utopii (Fantastyka 1985, nr 6, s. 58) A. Smuszkiewicz konkretyzował pojęcie dystopii i postulował wprowadzenie tego terminu dla „czarnych wizji przeszłości, które wynikają z krytycznej postawy wobec aktualnej rzeczywistości i jej tendencji rozwojowych oraz z pesymistycznego stanowiska wobec możliwości jakiejkolwiek poprawy istniejącego stanu rzeczy”.
Sama J. Czaplińska wprowadziła dodatkowe uściślenie, że dystopie są zawsze ektrapolacją istniejącego porządku społecznego i jego hiperboliczną konstatacją (J. Czaplińska, Dziedzictwo robota. Współczesna czeska fantastyka naukowa, Szczecin 2001, s. 31).
Dystopia, jeśli już pojawia się w tekstach nieliteraturoznawczych, zapewne jest dubletem bardziej rozpowszechnionej antyutopii. Skoro jednak dokonano subtelnych rozróżnień terminologicznych, to w tekstach specjalistycznych odwołujących się do tych ustaleń używa się słowa dystopia jak najbardziej świadomie.
Artur Czesak, IJP PAN, Kraków
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego