ślepia ślepego

ślepia ślepego
30.09.2014
30.09.2014
Dzień dobry,
interesuje mnie kwestia wzajemnego związku słów ślepy i ślepia. Znaczenia mają poniekąd przeciwne, natomiast wywodzą się (chyba) ze wspólnego źródła. Ciekawiłoby mnie, kiedy i w jaki sposób doszło do takiego rozejścia się znaczeń. Czy byłaby tu jakaś analogia do znaczeń słowa czerstwy w polszczyźnie i czeszczyźnie?
Pozdrawiam serdecznie
Notowany w polszczyźnie od XV wieku przymiotnik (dziś również urzeczownikowiony) ślepy ma pochodzenie prasłowiańskie, o czym świadczy jego obecność w innych językach słowiańskich (np. ros. slepoj czy czeskie slepy). Leksem ten funkcjonował zapewne w prasłowiańszczyźnie w takim samym znaczeniu co dziś, czyli ‘niewidomy’. Etymolodzy nie są pewni jego pochodzenia. Wiesław Boryś twierdzi jednak, że ma on związek z czasownikiem lepić, również funkcjonującym w prasłowiańszczyźnie. Pierwotnie rdzeń *lep- wiązał się najprawdopodobniej ze znaczeniem ‘mający zalepione, sklejone, ropiejące oczy’. Znaczenie to odnajdujemy w staropolskim wyrażeniu lipkie oczy, odnoszącym się do oczu kaprawych, ropiejących. Rzeczownik ślepie (w liczbie mnogiej ślepia) jest wtórny w stosunku do omawianego przymiotnika i czasownika, bo notowany w polszczyźnie od wieku XVIII w znaczeniu ‘oczy zwierzęcia’ lub ‘oczy człowieka’. Znaczenie czynności (zlepiać) zostało przeniesione na obiekt owej czynności (ślepia). W związku z tym, że rzeczone ślepia zlepione ropą do najpiękniejszych nie należały, znajdujemy je bardzo często w połączeniach: ślepia potwora, ślepia dzikiego zwierza, ślepia żmii, ślepia poczwary. Do dziś funkcjonują również w znaczeniu ‘oczy człowieka’, ale tylko jako mocno nacechowane pejoratywnie, np. fałszywe ślepia, lub kolokwialnie. Zresztą przymiotnik czy rzeczownik ślepy również ma takie zabarwienie (w odróżnieniu od neutralnego leksemu niewidomy).
Z powyższej analizy wynika, że zależność między ślepiami i ślepym jest zależnością nieco innego typu niż ta, która występuje między polskim i czeskim znaczeniem przymiotnika czerstwy. Warto pamiętać, że pochodzący z prasłowiańszczyzny czerstwy znaczył zarówno ‘twardy’, jak i ‘świeży’. Polszczyzna przejęła znaczenie pierwsze, czeszczyzna (i niektóre gwary polskie) drugie z wymienionych, z tego też powodu przymiotnik czerstwy jest do dziś jednym z fałszywych przyjaciół tłumacza.
Monika Kresa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego