szkalować kogoś o nieposzlakowanej opinii

szkalować kogoś o nieposzlakowanej opinii
19.05.2010
19.05.2010
Witam państwa!
Mam pytanie odnośnie wyrazów szkalować i nieposzlakowany. Można mieć nieposzlakowaną opinię (której nie można nic zarzucić), ale nie „poszlakowaną opinię’’ (której można coś zarzucić). Można kogoś szkalować, ale nie „poszkalować’’. Nie można mieć „nieposzkalowanej opinii’’ (której nie szkalowano). Myślę, że te dwa słowa mają na tyle podobne znaczenie, że jednego można używać jako negacji drugiego. Skąd ta zbieżność oraz brak powyższych form?
Pozdrawiam serdecznie
Aneta Rosłan
Pytanie jest bardzo rozbudowane, a wyczerpująca odpowiedź na nie wymagałaby osobnego studium dotyczącego wyrażeń szkalować i nieposzlakowany (tak w wymiarze synchronicznym, jak i diachronicznym). Oba należą do różnych klas gramatycznych – pierwsze jest czasownikiem niedokonanym pozbawionym pary aspektowej (często łączącym się z czasownikami fazowymi, np. zacząć, skończyć, przestać); drugie to przymiotnik niestopniowalny. Przynależność do różnych części mowy wyklucza traktowanie tych słów jako antonimów – jedno nie może być przeciwstawiane drugiemu na takiej zasadzie jak np. wysokiniski, otwieraćzamykać.
Różni też te wyrażenia ich etymologia. Szkalować jest wyrazem od strony diachronicznej niepodzielnym słowotwórczo. Jego pochodzenie nie jest zupełnie jasne. Szkalować, szkalić (a w języku czeskim škádliti) oznaczało ‘obmawiać, lżyć’ (Brückner uważa, że również ‘droczyć (słowami)’), w słowniku Knapskiego szkalowaniu odpowiada maledictio ‘złorzeczenie’, w języku rosyjskim natomiast istnieje połączenie skalit’ zuby ‘szczerzyć zęby; naśmiewać się’ – być może więc szkalować ma jakiś związek ze słowem skała (pie. * (s)kel- to rdzeń związany m.in. ze znaczeniem ‘szczelina, rozdarcie’). W procesie rozwoju języka nie wykształcił się dokonany odpowiednik czasownika szkalować, a potencjalne konstrukcje typu „Teraz go możesz trochę «poszkalować»’’ wypada traktować nie jako odnoszące się do czynności dokonanych, lecz jako zabawne gry językowe, w których formant po- ma znaczenie wskazujące na to, że czynność szkalowania trwa pewien czas. Ktoś zatem może być szkalowany bądź nie szkalowany, ale raczej nie może być nie poszkalowany, a już zupełnie nie może odznaczać się – traktując to wyrażenie przymiotnikowo – jakąś nieposzkalowaną cechą.
Z kolei przymiotnik nieposzlakowany miał pierwotną postać niepoślakowany i wywodził się od dokonanego czasownika poślakować / poszlakować ‘wyśledzić’ (ta historyczna formacja składała się z przedrostka po- i tematu -ślakować, a wcześniej -śladować); można było poślakować zwierzę (wyśledzić je, dojść do niego po śladach), ale można było również poślakować kogoś w nieszczerości. Wyrazami bliskoznacznymi do słowa niepoślakowany – jak na to wskazuje słownik Knapskiego – były: imiesłów bierny czasu przeszłego nieśladny oraz imiesłów czynny czasu przeszłego niedościgły (współczesny przymiotnik). Ta relacja semantyczna sugeruje, że i niepoślakowany nie był pierwotnie przymiotnikiem, lecz imiesłowem biernym czasu przeszłego (wprawdzie szesnastowieczne słowniki nie notują wyrażenia poślakowany / poszlakowany, ale jako forma czasownika było ono możliwe do utworzenia i mogło znaczyć ‘wyśledzony’; w Słowniku warszawskim istnieje osobne hasło poszlakowany w znaczeniu ‘podejrzany o coś, nie bez zarzutu’, por. „Ko był raz poszlakowany, na tego zawsze posądzenie pada’’).
Jeżeli współcześnie mówimy, że ktoś ma nieposzlakowaną opinię, to od strony historycznej można by to rozumieć w ten sposób, że ten ktoś nie ma żadnej takiej (negatywnie ocenianej) cechy, która byłaby do wyśledzenia. Takie rozumienie być może stanowi pomost między dawnym a współczesnym znaczeniem przymiotnika nieposzlakowany: ‘taki, któremu nic nie można zarzucić pod względem moralnym’ bądź ‘taki, który jest bez zarzutu pod względem wyglądu, budowy itp.’ (por. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN). Proces uprzymiotnikowienia (a co za tym idzie – usamodzielnienia się od czasownikowej podstawy) tego pierwotnego imiesłowu sięga z pewnością doby staropolskiej, a dalszy jego rozwój, możliwy do prześledzenia w historycznych słownikach języka polskiego, wskazuje na kolejne zmiany znaczeniowe. Ewolucja tego wyrażenia i zanik czasownika poślakować być może doprowadziły do tego, że nie zachował się w polszczyźnie odczasownikowy przymiotnik poszlakowany, dlatego zapewne niemożliwe są dziś konstrukcje typu poszlakowana opinia (podejrzana, taka, w której dałoby się coś negatywnego wyśledzić).
Podobieństwo słów szkalować i nieposzlakowany ma zatem czysto brzmieniowy charakter, nie ma natomiast żadnego związku z ich historycznym rozwojem. Zdaję sobie sprawę z tego, że moja odpowiedź ma jedynie charakter przyczynkowy oraz nieco uproszczony i wymaga uzupełnień związanych z drobiazgowymi studiami danych historycznojęzykowych i współczesnych użyć obu wyrażeń. Na to jednak niestety nie ma miejsca w naszej Poradni.
Piotr Sobotka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego