igrzyska

igrzyska
Igrzyska jako nazwa wydarzenia sportowego dziś występują wyłącznie w liczbie mnogiej (plurale tantum). Rzadki wyraz w liczbie pojedynczej igrzysko oznacza dziś widowisko, zmienne koleje losu lub pośmiewisko.
Nazywanie wydarzeń publicznych i świąt w lm. jest przyjęte w wielu językach, por. ang. olympic games, fr. jeux olympiques, niem. olympische Spiele, ros. olimpijskie igry, czes. olympijské hry czy starogreckie olimpiakoj agones (słowo olimpiada oznaczało pierwotnie okres czterech lat między igrzyskami).
Do rzymskich igrzysk nie nawiązujemy dziś tak chętnie jak do greckich. „Chleba i igrzysk”, „panem et circenses” – tak ograniczone ambicje przypisywał ludowi w demokracji Juwenalis już w II wieku n.e. Wśród kolokacji (najczęstszych skojarzeń tekstowych) wyrazu igrzyska w tekstach współczesnych Narodowego Korpusu Języka Polskiego są przede wszystkim przymiotniki olimpijski i paraolimpijski oraz inne wyrazy związane bezpośrednio ze sportem, między innymi przykre skojarzenia dzisiejszych olimpiad: bezpieczeństwo i bojkot.
W większości języków nazwa najważniejszej imprezy sportowej jest rzeczownikiem związanym z czasownikiem, który oznacza rywalizację według ustalonych reguł, wydobywanie dźwięku z instrumentu muzycznego lub niezorganizowaną zabawę. Polszczyzna pierwsze dwa znaczenia wyraża czasownikiem grać (dawniej igrać), a trzecie inaczej – bawić się. Niemcowi, Francuzowi czy Rosjaninowi trudno jest zrozumieć różnicę między grać i bawić się, Anglicy rozróżniają zabawę i grę, ale tylko w rzeczowniku. Rzeczownik game pochodzi od starogermańskiego *ga ‘wspólnie’ i *mann ‘człowiek’. Gra byłaby więc według świadectw etymologicznych podstawową cechą ludzkiej wspólnoty. Podobne wnioski wyciągnął Johan Huizinga w słynnej książce Homo ludens (łacińskie ludere to raczej ‘grać’ niż ‘bawić się’).
 
Bawić się występuje w polszczyźnie dopiero od XVI wieku, nieco starsze jest bawić bez się, pokrewne z być. W dawnej polszczyźnie bawić znaczyło ‘powodować, że ktoś gdzieś jest, zatrzymywać kogoś’ (pierwsze znaczenie jeszcze w słowniku Lindego). Ogólnosłowiańskie bawić miało się tak do być jak pławić do dawnego płyć (dziś pływać). Dopiero potem bawić nabrało znaczenia ‘przebywać gdzieś’, a z dodatkiem się – ‘przyjemnie spędzać czas’ i wyparło z części użyć czasownik grać.
Ogólnosłowiańskie igrać, pochodne od rzeczownika prasłowiańskiego jьgra, a dawniej związane z praindoeuropejskim rdzeniem *ajg- ’ruszać się’, w polszczyźnie straciło nagłosowe i- już w XV wieku (podobnie czeskie hrat). Dzisiejszy archaiczny czasownik igrać jest wartościowany negatywnie i znaczy ‘robić sobie żarty czyimś kosztem’, ‘lekceważyć kogoś’, ‘bawić się lub postępować lekkomyślnie’. Igra się z losem, z ogniem, z niebezpieczeństwem, z uczuciem. Stare neutralne znaczenie igr- z przedrostkiem pozostało właśnie w plurale tantum igrzyska (ale w zawołaniu „Chleba i igrzysk” słowo to nabiera znów negatywnych konotacji). W dawnej polszczyźnie od igrać tworzono też słowa igracz (dziś gracz), igrzec ‘błazen, aktor’, igrzywy ‘zabawny’. Do dziś pozostały igraszki (plurale tantum) ‘niewinne zabawy’ i igraszka ‘zabawka, drobnostka’.
 
Wróćmy do igrzyska w lp. W polszczyźnie pojawia się w XVI wieku i to od razu u mistrza Kochanowskiego: „Nie rzekł jako żyw żaden więtszej prawdy z wieka / Jako kto nazwał bożym igrzyskiem człowieka. / Bo co kiedy tak mądrze człowiek począł sobie / Żeby się Bóg nie musiał jego śmiać osobie?”. Igrzysko (trafiała się też forma grzysko) oznaczało w dawnej polszczyźnie grę lub zabawę cudzym kosztem, pośmiewisko. Obie interpretacje są możliwe we fraszce Kochanowskiego. Pierwszy nazwał człowieka „Bożym igrzyskiem” Synezjusz, ojciec Kościoła z IV wieku. Pankracy z Nieboskiej komedii Krasińskiego nazywa człowieka „igrzyskiem diabła”. Współcześnie tytuł Boże igrzysko kojarzy się z historią Polski Normana Daviesa. Na autorską interpretację igrzyska wskazuje oryginał angielski God’s Playground (1979).
Granica między igrzyskiem w lp. i igrzyskami w lm. w przeszłości także często się zacierała. „Jak zwyciężony rycerz na igrzysku zachowa życie, ale cześć utraca” (Mickiewicz, Konrad Wallenrod). Już Kochanowski używał rzeczownika igrzyska w lm. niejednoznacznie: „Tam żaglem rozpuszczonym okręty biegają, Tam swe igrzyska srodzy wielorybi mają” (Psalm 104). We wcześniejszej od przekładu Kochanowskiego Biblii Brzeskiej (1563) ten Psalm brzmi tak: „Kędy przechadzają okręty i kędy jest lewiatan, któregoś ty stworzył, aby w nim igrał”, a w późniejszej Biblii Wujka (1599): „Tam okręty pływać będą, smok ten któregoś stworzył ku naigraniu jemu”. Igrzyska czy igraszki? W dawnej polszczyźnie znaczenia się jeszcze mieszały. W czasach Kochanowskiego mieć coś za igrzysko znaczyło ‘lekceważyć’.
Dziś igrzysko i igrzyska to wyrazy stylu wysokiego. Wśród słów kluczowych igrzyska pojawiają się regularnie co dwa lata (zimowe i letnie). Od roku 2011, kiedy zaczęliśmy wybierać słowa miesiąca, igrzyska stały się takim słowem po raz pierwszy.
 
Marek Łaziński, fragment poświęcony słowu sierpnia 2016
 
Dodano: 3.11.2016
 
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego