opona

opona
Do szerszej prezentacji wybraliśmy tym razem rzeczownik z początku trzeciej dziesiątki listy kluczowości, który jednak w istotnym stopniu zogniskował uwagę mediów i stał się już symbolem: opona. Stara opona założona na koło prezydenckiej limuzyny (to słowo także jest wśród słów najczęstszych w marcu) dla jednych pozostanie symbolem niecnych knowań i zamachu na prezydenta, dla innych symbolem nieudolności i wiecznej polskiej prowizorki. Zobaczmy, z czym kojarzyła się opona naszym przodkom.
Ogólnosłowiański rzeczownik o(b)pona ‘to, co opięte’ w polszczyźnie znany jest od XIV wieku w znaczeniach ‘zasłona, pokrowiec, namiot, dywan, kilim’ (po czesku opona to do dziś ‘kurtyna’ w teatrze, po ukraińsku ‘zasłona’). W dzisiejszej polszczyźnie dawne znaczenie ogólne ‘coś opiętego’ reprezentują opony mózgowe (podobną strukturę słowotwórczą ma nazwa innego narządu – przepona) oraz opona (osłona) kabla. W Żywocie człowieka poczciwego Reja (1567) łąka jest opisana „nie inaczej jakoby gdzie piękna opona perłami haftowana, była roztoczona”. W słowniku Lindego mamy też znaczenie błony: „śmiertelną oponą zasunięte oczy”.
Opony pneumatyczne chroniące koło samochodu zostały wynalezione w połowie XIX wieku i pod koniec tego wieku stały się powszechne. Angielska nazwa opony samochodowej tire pochodzi prawdopodobnie od francuskiego czasownika tirer ‘ciągnąć, napiąć’. Francuzi nazywają dziś opony pneumatique, Czesi pneumatka. Polska nazwa to neosemantyzm, czyli przeniesienie i zawężenie dawnego znaczenia.
Słowo opona w dzisiejszym znaczeniu pojawiło się na przełomie XIX i XX wieku. Nie notuje go jeszcze Słownik warszawski w tomie z 1904 roku. Znaczenie to pojawia się dopiero w Słowniku Ilustrowanym języka polskiego Michała Arcta (1916), a przed słownikami np. w książce Samochód i płatowiec, wydanej w roku 1912 nakładem miesięcznika „Lotnik i Automobilista”. Te zestawienia świadczą o tym, jak skomplikowana wydawała się wtedy maszyna zwana tylko po polsku samochodem, chociaż ta nazwa jeszcze przez kilkadziesiąt lat musiała konkurować z autem.
Słownictwo terminologiczne i techniczne w odrodzonym państwie polskim starało się wyróżniać oryginalnością, więc oprócz zapożyczeń (auto) królowało słowotwórstwo rodzime (samochód) i właśnie metafory, przeniesienia znaczeń dawnych. Kilka lat po tym, jak powłokę koła nazwano oponą, nowy pojazd pancerny zyskał staropolskie miano pełzającego stworzenia czołg, a element łączący jego koła – nazwę pełzającego owada gąsienica (według niesprawdzonej legendy pomysłodawcą nazwy czołg miał być sam Stefan Żeromski, z kolei metafora zoologiczna gąsienicy obecna jest też w języku niemieckim: Raupe).
Z czym dziś kojarzy się opona? Listę kolokacji tego rzeczownika w Narodowym Korpusie Języka Polskiego (http://nkjp.pl/) otwiera pisk. Niedaleko za nim jest opona zimowa (o letniej wspomina się zacznie rzadziej), zmienić/zmiana, bieżnik oraz wyrazy związane ze zniszczeniem opony: przebić, pęknąć lub opisujących ją jako niezdatną do użytku: łysa. Szczególnym rodzajem niszczenia opon, także odnotowanym korpusie jest palenie ich podczas demonstracji.
Czy teraz oprócz tych kolokacji zapamiętamy jeszcze aferę oponową (tytuł artykułu) jako nowy frazeologizm?
 
Marek Łaziński, fragment poświęcony słowu marca 2016
 
Dodano: 3.11.2016
 
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego