zaborze pruskim był osobiście wolny, w Galicji zapewnioną miał opiekę państwa.<br>Lecz wolność osobista i ingerencja urzędnicza nie zabezpieczały znacznej większości chłopów przed nurtem raptownych przemian, które niemal z reguły działały na ich niekorzyść. Gospodarz z dziada pradziada schodził na komornika, tracił prawo do pastwiska i lasu, był przymuszany do coraz to nowych daremszczyzn. Po dawnemu miał do czynienia z pałką ekonoma, stale zaś zagrażała mu całkowita utrata gruntu oraz jeszcze straszliwsza groźba oddania w rekruty. W Królestwie i w Galicji przybyło na wsi karczem, nie przybyło szkół.<br>Chłop siedział w kieszeni u arendarza, chodził w łachmanach, na przednówku kładł do