pracowała w naprawdę dużych fabrykach. Przemysł odzieżowy, spożywczy, poligraficzny jeszcze nie wyszedł ze stadium rzemiosła. Ta masa była też zróżnicowana pod względem narodowości (Polacy, Niemcy, Żydzi, Ukraińcy, Czesi) i pochodzenia społecznego. Podlegała też trzem różnym ustawodawstwom i niejednakowe miała także warunki bytu. Okoliczności te wpływały w różnym stopniu na proces kształtowania się jednolitej świadomości robotniczej.<br>Pod rządem carskim ustawa przemysłowa z 1870 r. zakazywała zarówno zrzeszania się robotników, jak i strajków. Warunki pracy regulował jednostronnie regulamin fabryczny. Dzień pracy w większych fabrykach wahał się od 12 do 14 godzin, dla małoletnich wynosił najmniej 8. Nierzadkie były wypadki (np. w cukrownictwie) przeciągania