komunizmem jako systemem idei. Pojawiła się mnogość partii jawnie niekomunistycznych, niektóre z nich utorowały sobie drogę do oficjalnych organów przedstawicielskich. Wszystkie miały swe własne organy prasowe, odzwierciedlające wszystkie odcienie opinii publicznej, od <orig>monarchizmu</> i konserwatywnego nacjonalizmu do liberalizmu i populistycznej demokracji, a także dziwnych mieszanin idei nacjonalistycznych z komunistycznymi. Rady municypalne w wielu miastach, łącznie z Moskwą i Leningradem, dostały się w ręce niekomunistycznych demokratów, a nawet (np. na zachodniej Ukrainie) jawnie antykomunistycznych i antyradzieckich nacjonalistów. Była to nie tylko pluralizacja opinii publicznej, lecz również niekontrolowany proces dzielenia się władzą. W lutym 1990 roku KPZR pozbawiona została swego konstytucyjnego prawa do