nie zapala się żadna gwiazda. Człowiek ex definitione nie może pojąć zła, przynajmniej o tyle, o ile jest człowiekiem. O ile potrafi się obronić przed bólem, chaosem, które mu zewsząd zagrażają.<br>Inaczej mówiąc, przeciwnikiem diabła jest tylko człowiek.<br>Zapewne - dorzuca Gombrowicz - &lt;q&gt;"przerażeniami, zgrozami mymi ja sam zawiaduję (...) Muszę naprzód kiwnąć na diabła - wtedy mi się ukaże"&lt;/&gt; (D II 54). Ale też cierpienie jest - jeśli tak można powiedzieć - zawsze na podorędziu! Zwłaszcza dzisiaj, bo w miarę, jak poszerza się ludzka solidarność, poszerzają się także granice piekła... &lt;q&gt;"Gad, kryjący się w ciemnym łonie bytu"&lt;/&gt; (czyli Ból) - coraz jawniej wystawia łeb. Bo przecież "dziecka krzyk