latach 1816-1856; w Poznańskiem wzrosła o 73%, gdy w Królestwie o 36%, a w Galicji tylko o 20%. Liczby te świadczyły o nędzy i zacofaniu wsi w dwu ostatnich dzielnicach; Królestwo dziesiątkowały parokrotnie epidemie cholery i tyfusu, w Galicji klęski elementarne pociągały za sobą głód i wzmożoną śmiertelność. W obu prowincjach trafiały się lata, gdy liczba zgonów przerastała liczbę urodzin.<br>Na Śląsku przyrost ludności znajdował zatrudnienie w szybko rosnącym przemyśle.<br>W Poznańskiem i na Pomorzu, gdzie wielkiego przemysłu nie było, ten sam przyrost powiększał napięcie klasowe, zanim go nie rozładowała emigracja. W Królestwie krzywda chłopska była stałym źródłem fermentu, nie