napoleońską i romantyzmem pielgrzymów. Co prawda nie rozumieliśmy wtedy, jak bardzo ci nieszczęśni pielgrzymi z rolniczego kraju byli we Francji mieszczańskiej izolowani. Tak jak i ich następcy, właściciele ziemscy podtrzymujący mesjaniczne mity w duchu, a w ciele podróżujący na Riwierę i do Monte Carlo. Francja magnetycznie przyciągała snobizm inteligencji, była równoznaczna z kulturą Zachodu, bo nie Niemcy, nie Włochy, nie Anglia. Dlatego klęska Francji w 1940 roku tak przygnębiła Warszawę okupowaną. Odczytano to jako koniec Europy. I czyż nie był to koniec? Europę miały znowu ustanowić mocarstwa wobec niej zewnętrzne.<br> Wstyd mi mojego zachodniego snobizmu, ale otrzymałem go razem z moim