Żydów w kulturze wsi nie da się jednoznacznie ocenić. Byli pomocą, ale i konkurencja. Zachowały się po nich wspomnienia, często serdeczne<br>&lt;page nr=22&gt;<br> o sąsiadach, choć także nieżyczliwie. Trudno kochać tych, którzy - jak to nieraz słyszano w kościele - ukrzyżowali Pana Jezusa. Ale w trudnych chwilach radzono się na wsi także rabina. Pięknie rysuje Mickiewicz postać Jankiela, mądrego, związanego z Polską patriotycznym uczuciem. <br>Wróćmy jednak do sztuki ludowej. Mówiliśmy o wpływach i związkach między regionami. Ale mówiąc o historycznych uwarunkowaniach rozwoju tej sztuki, trzeba też zwrócić uwagę na rolę tradycji, na czynniki, które sprzyjały rozwojowi poszczególnych dziedzin. Najstarsze jest budownictwo. Już w Biskupinie widzimy