nazwy typu Opolszczyzna

nazwy typu Opolszczyzna
27.08.2012
27.08.2012
Redaktor J. Gorzelik w Dzienniku Zachodnim określił termin Opolszczyzna jako wprowadzony [do polszczyzny] rusycyzm. Wtóruje mu red. M. Smolorz. Według WSO PWN ([49], 13.13): „Przyrostek -izna (-yzna) już dawno tworzył rzeczowniki od przymiotników”. Podobno badania H. Safarewiczowej potwierdzają polskie pochodzenie formantu -szczyzna. Chciałbym zapytać o termin Opolszczyzna: czy nie został on wprowadzony w latach 60. XX w.? Czy terminy takie jak np. Lubelszczyzna były wcześniej obecne w języku? Czy jest to związane z wpływami języka rosyjskiego?
Jan Nowak
Nazwy obszarów regionalnych z przyrostkiem -(szcz)yzna, np. Lubelszczyzna, Suwalszczyzna, Rzeszowszczyzna, Sandomierszczyzna, Sądecczyzna, a także Opolszczyzna, są chronologicznie późniejsze niż tradycyjne nazwy przymiotnikowe typu Lubelskie, Suwalskie, Opolskie. Ich produktywność na wschodzie i południu Polski może być związana z przejęciem wschodniego (ukraińskiego, ewentualnie białoruskiego) modelu nazewniczego. Na Ukrainie typ nazw miejscowych z -szczyzna (szerzący się zwłaszcza w XVI i XVII w.) był bardzo produktywny, w przeciwieństwie do nazw z -izna, a nazwa obszaru geograficznego typu Kijowszczyzna mogła być utworzona od niemal każdej nazwy miejscowej. Obecnie na obszarze Ukrainy i Białorusi występuje w tej funkcji sufiks -(szcz)yna. Jeżeli przyjmiemy taką hipotezę (przejęcie modelu wschodniosłowiańskiego), wówczas możemy mówić o wyparciu przymiotnikowych nazw niektórych regionów, jak Lubelskie, Rzeszowskie, przez nazwy realizujące model wschodni (por. H. Safarewiczowa, Nazwy miejscowe typu Mroczkowizna, Klimontowszczyzna, Wrocław, 1956; B. Kreja, Produktywność przyrostka -izna we współczesnym języku polskim, „Slavia Occidentalis’’ XXVII, s. 111–118).
Bogusław Kreja uważał, że sufiks -izna w funkcji tworzenia nazw obszarów regionalnych należy wywieść z funkcji toponomastycznej sufiksu -(szcz)yzna występującej w typie Michałowszczyzna ‘ziemia Michałowskiego’, szczególnie produktywnej na Ukrainie i Białorusi. Według niego w podstawie form typu Lubelszczyzna tkwią przymiotniki na -ski (-cki) (lubelski), a pośrednio nazwy miast będących centrum danego obszaru (Lublin). Warto dodać, iż bazę nazwy regionu może stanowić – obok nazwy przymiotnikowej – nazwisko, por. Zamojszczyzna od Zamojski. Witold Doroszewski (Nazwy regionów z przyrostkiem -izna, „Poradnik Językowy’’ 1976, z. 1, s. 46–47) uznawał nazwy typu Białostocczyzna za gorsze od nazw takich jak Białostockie.
Na gruncie polskim nazwy z sufiksem -(szcz)yzna szerzyły się zatem pod wpływem wschodnim (ukraińskim, też białoruskim na północy, nie rosyjskim). Nie można jednak wykluczyć ich rodzimej genezy i utworzenia za pomocą przyrostka -izna od nazw przymiotnikowych na -ski (-cki).
Nazwa Opolszczyzna istniała z pewnością w latach 50. XX w. (zob. Safarewiczowa, op. cit.). Forma Lubelszczyzna należy do nazw wcześniejszych niż Opolszczyzna, niemniej jednak dokładne podanie czasu utworzenia omawianych tu nazw regionów nie jest możliwe na podstawie literatury przedmiotu.
Halszka Górny, IJP PAN, Kraków
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego