Słowo dystopia jest notowane przez słowniki wyrazów obcych – w tym najnowszy WSWO PWN – jako synonim antyutopii. Słownik terminów literackich pod red. J. Sławińskiego jako angielskie odpowiedniki antyutopii podaje: anti-utopia i dystopia.
Miałem już po skonstatowaniu tych faktów zaprzestać poszukiwań i odpowiedzieć, że we wspomnianej książce niepotrzebnie, może nieświadomie użyty został termin angielski zamiast prawidłowego polskiego. Będąc jednak świadom, że teoria literatury się rozwija, a w systemie leksykalnym zwykle działa zasada, że jeśli istnieją dwa słowa nazywające to samo, to dochodzi do zróżnicowania ich znaczeń lub zakresu użycia, szukałem dalej – i znalazłem.
Dr Joanna Czaplińska z Uniwersytetu Szczecińskiego, której niniejszym serdecznie dziękuję, poinformowała mnie, że rozróżnienie antyutopia – dystopia znajdujemy m.in. w Leksykonie polskiej literatury fantastycznonaukowej A. Niewiadowskiego i A. Smuszkiewicza (Poznań 1990). Antyutopia to: „utwór zbliżony do dystopii i często niesłusznie z nią utożsamiany, ponieważ podobnie jak dystopia prezentuje zawsze negatywny obraz porządku społecznego. O ile jednak dystopia wywodzi swoje wizje bezpośrednio z tendencji rozwojowych współczesnej autorowi rzeczywistości, o tyle antyutopia wyprowadza je przesłanek utopijnych’’ (s. 250), stąd dystopia: „utwór fabularny przedstawiający koszmarną, choć logicznie uzasadnioną, wewnętrznie spójną i niekiedy dość prawdopodobną wizję przyszłej egzystencji człowieka’’ (s. 262).
W artykule W kręgu współczesnej utopii (Fantastyka 1985, nr 6, s. 58) A. Smuszkiewicz konkretyzował pojęcie dystopii i postulował wprowadzenie tego terminu dla „czarnych wizji przeszłości, które wynikają z krytycznej postawy wobec aktualnej rzeczywistości i jej tendencji rozwojowych oraz z pesymistycznego stanowiska wobec możliwości jakiejkolwiek poprawy istniejącego stanu rzeczy”.
Sama J. Czaplińska wprowadziła dodatkowe uściślenie, że dystopie są zawsze ektrapolacją istniejącego porządku społecznego i jego hiperboliczną konstatacją (J. Czaplińska, Dziedzictwo robota. Współczesna czeska fantastyka naukowa, Szczecin 2001, s. 31).
Dystopia, jeśli już pojawia się w tekstach nieliteraturoznawczych, zapewne jest dubletem bardziej rozpowszechnionej antyutopii. Skoro jednak dokonano subtelnych rozróżnień terminologicznych, to w tekstach specjalistycznych odwołujących się do tych ustaleń używa się słowa dystopia jak najbardziej świadomie.