Szanowny Panie Profesorze,

uzupełniając Pana opinię, chciałbym zwrócić uwagę jeszcze na kilka kwestii:

1. Na stronie OpenAI rzeczywiście widnieje nazwa „ChatGPT”, lecz pozostaje pytanie, czy nie jest ona wersją stylizowaną (por. AGROunia vs Agrounia), zwłaszcza że w artykułach anglojęzycznych znajdziemy już oba warianty zapisu: „ChatGPT” i „Chat GPT”. Można by sobie zresztą wyobrazić, że twórca witryny https://sjp.pwn.pl/poradnia – w przypływie inwencji – umieściłby w nagłówku napis: „PoradniaJęzykowaPWN” albo „PORADNIAJęzykowaPWN”. Nie oznacza to jednak, że automatycznie pisalibyśmy na przykład: „Przeczytałem o tym w PoradniaJęzykowaPWN”.

2. W języku polskim nie ma zrostów, które składałyby się z rzeczownika i skrótowca. Są jednak podobne zestawienia, np. PKS Opole, CWKS Legia, Warszawa Aleje Jerozolimskie WKD, numer NIP. Formę „Chat GPT” można by zatem uznać za wariant częściowo spolszczony (dostosowany do polskiego systemu słowotwórczego), względnie za wariant niestylizowany, a to już otworzyłoby drogę do odmiany nazwy. Zalecenie, by poprzedzać ją – jeśli nie występuje w pozycji podmiotu – odmiennym nadrzędnikiem, jest słuszne, lecz – niestety – bardzo niepraktyczne, zwłaszcza gdy mielibyśmy je zastosować w tekście, w którym nazwa bota pojawia się kilkunastokrotnie.

3. Jeśli zaś odmieniać, to według którego paradygmatu? Co najmniej trzy argumenty przemawiają za męskozwierzęcym. Po pierwsze, Chat GPT jest botem (chatbotem), rzeczownik „bot” w zn. ‘program wykonujący jakieś czynności za człowieka’ jest zaś rodzaju męskozwierzęcego. Po drugie, nazwy wielu specjalistycznych programów komputerowych (np. Word, Excel) również mają rodzaj męskozwierzęcy. Po trzecie wreszcie, jeśli przypisalibyśmy nazwie rzeczony rodzaj, osiągnęlibyśmy stan, w którym rodzaj gramatyczny rzeczownika byłby skorelowany z jego znaczeniem: Chat GPT ‘bot’ – męskozwierzęcy, chat/czat ‘rozmowa za pośrednictwem internetu lub miejsce na stronie, które umożliwia jej przeprowadzenie’ – męskorzeczowy (por. pływak ‘osoba’ – męskoosobowy, pływak ‘chrząszcz’ – męskozwierzęcy, pływak ‘wabik’ – męskorzeczowy, przykład za: M. Bańko, „Wykłady z polskiej fleksji”, s. 152–153, Warszawa 2012).

Łączę wyrazy szacunku

dr Michał Machura

Szanowny Panie Doktorze,

dziękuję za przesłaną opinię. Pozwolę sobie pokrótce odnieść się do sformułowanych przez Pana Doktora tez:

a) Nazwa własna ChatGPT nie ma charakteru stylizacji typograficznej. Litery wersalikowe nie zostały użyte w niej w celu graficznego uwypuklenia poszczególnych członów nazwy, jak czasami zdarza się w logotypach nazw firm, marek, produktów i usług (por. np. formę graficzną wspomnianej przez Pana nazwy ogólnopolskiego ruchu społecznego AGROUnia czy tytułu periodyku „ANGLOfan”). Człon GPT – jak zaznaczyłem w swojej pierwotnej odpowiedzi – to skrótowiec utworzony od wyrażenia generative pre-trained transformer (= GPT). W podobny sposób utworzona została nazwa amerykańskiego laboratorium badawczego OpenAI (ang. open + AI od artificial intelligence), które rozwija ChatGPT. Widać tu zamysł i pewną konsekwencję w stosowanym nazewnictwie firmowym.

b) Zarówno ChatGPT, jak i OpenAI stanowią zarejestrowane znaki handlowe. Ich twórcy i właściciele postanowili, że będą pisane bez spacji międzywyrazowej. Jakakolwiek zmiana w tym względzie jest – jak już wspomniałem – formalnym naruszeniem nazwy własnej. Twórcy wszelkiego typu nazw własnych firmowych mają pełną dowolność w zakresie nietypowego posługiwania się majuskułą i minuskułą, jak również niestosowania spacji międzywyrazowej (por. np. AstraZeneca, „bruLion”, dBASE, EquiLibre, InterCity, iPad, PageMaker). Wszelkie odstępstwa od tej pisowni – w jakimkolwiek języku – należy traktować jako błąd pisowniowy, a nie jako wzór do naśladowania. Powyższa uwaga nie obejmuje kwestii wymian głoskowych, do których dochodzi w niektórych językach podczas odmiany danej nazwy w przypadkach zależnych (por. np. Walmart, Ms. o Walmarcie).

c) Pojawiający się w tekstach anglojęzycznych rozdzielny zapis *Chat GPT jest zjawiskiem rzadkim. Bez względu na to, czy osoby, które go stosują, robią to świadomie, czy też nieświadomie, nie może to wpływać na polską fleksję. O odmianie nazw własnych firmowych w języku polskim decydują rodzimi użytkownicy polszczyzny.

d) Postulowany przez Pana Doktora neofrazeologizm – w postaci zestawienia odmiennego rzeczownika z nieodmiennym skrótowcem (na wzór konstrukcji typu: numer ISBN czy podatek VAT) – jest obecny w polszczyźnie. Nie stanowi jednak obocznej formy nazwy własnej, lecz wyrażenie pospolite odnoszące się do kolejnych wersji linguabota wykorzystującego model języka GPT. Konstrukcja ta jest zapisywana od małej litery i ma oboczne formy ortograficzne – chat GPT albo czat GPT, por. np.

Czat GPT rozpalił wyobraźnię inwestorów.

Czy sztuczna inteligencja, taka jak czat GPT, jest w stanie wesprzeć programistę?

Sporo emocji budzi w ostatnim czasie czat GPT.

Czym jest czat GPT i na czym polega jego działanie?

Czaty GPT mogą służyć do odpowiadania na pytania klientów, polecać produkty i/lub usługi, przekazywać informacje o ofertach i promocjach itd.

Nasza aplikacja jest w całości rozwijana przez nasz utalentowany zespół ludzi, co odróżnia ją od chatbota AI i alternatywnych czatów GPT.

Powyższa konstrukcja ma sporą frekwencję w internecie i można domniemywać, że jest swoistą reakcją użytkowników polszczyzny na nieodmienność nazwy własnej.

e) Wyrażenie pospolite chat GPT (czat GPT) ma rodzaj męski rzeczowy. Wyrażenie odmienia się według następującego paradygmatu:

M. chat GPT, czat GPT; l.mn. chaty GPT, czaty GPT

D. chatu GPT albo chata GPT, czatu GPT albo czata GPT; l.mn. chatów GPT, czatów GPT

C. chatowi GPT, czatowi GPT; l.mn. chatom GPT, czatom GPT

B. chat GPT, czat GPT; l.mn. chaty GPT, czaty GPT

N. chatem GPT, czatem GPT; l.mn. chatami GPT, czatami GPT

Ms. (o) chacie GPT, (o) czacie GPT; l.mn. chatach GPT, czatach GPT

Rodzaj gramatyczny całego wyrażenia jest określany przez człon nadrzędny zestawienia. Rodzaj męskorzeczowy – lub wedle innej nomenklatury męskonieżywotny – wynika z tego, że formy mianownika i biernika liczby pojedynczej oraz liczby mnogiej rzeczownika chat (czat) są jednakowe.

f) Przyznam, że zupełnie nie mogę się zgodzić z fragmentem, w którym pisze Pan Doktor o „przypisaniu” omawianej tu nazwie określonego rodzaju gramatycznego, ponieważ pozwoliłoby to osiągnąć „stan, w którym rodzaj gramatyczny rzeczownika byłby skorelowany z jego znaczeniem”. W językoznawstwie normatywnym nie dekretuje się kategorii gramatycznych ani żadnych innych aspektów gramatycznych, leksykalnych czy stylistycznych. Wyjątek stanowi pisownia. Zgodnie z Ustawą o języku polskim administracyjnie ustala się zasady ortografii i interpunkcji języka polskiego, a więc niejako aspekty zewnątrzjęzykowe. Kodyfikacja podsystemów wewnątrzjęzykowych polega na usankcjonowaniu i ujęciu w określone ramy zjawisk mieszczących się w aktualnym kształcie normy językowej, a normę językową tworzy cała wspólnota językowa. Normatywista nie może narzucić określonej kategorii gramatycznej wbrew systemowi języka ani wbrew powszechnemu uzusowi, dlatego tylko żeby dane leksemy przyjęły analogiczną formę. Język naturalny rządzi się odmiennymi prawami niż język logiki czy jakikolwiek inny język sztuczny.

Nawet w skrajnych wypadkach, kiedy dane zapożyczenie trudno przypisać do określonego paradygmatu odmiany, normatywista nie stawia użytkowników języka przed faktem dokonanym. Obserwuje bieżącą praktykę językową i opisuje dostępne możliwości. Przykładowo: na pytanie, jaki rodzaj gramatyczny ma nazwa firmowa Apple, normatywista, formułując swoją opinię, powinien napisać, że ani analiza systemu języka (gramatyczna), ani analiza uzusu w piśmiennictwie fachowym nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie kwestii rodzaju gramatycznego tej nazwy. Rodzaj ten jest chwiejny, oboczny. Nazwa ta w niektórych użyciach ma rodzaj nijaki, piszący wzorują się bowiem na rodzaju właściwym dla języka angielskiego (por. np. Apple wydało niespodziewaną aktualizację oprogramowania). W innych wystąpieniach, kiedy nazwa jest poprzedzona rzeczownikiem firma lub podobnym, ma rodzaj żeński (por. np. Firma Apple wydała łatkę krytycznej luki w iOS). Czasami zdarza się tak, że po jakimś okresie rzeczownik pospolity ulega elipsie, lecz jego rodzaj „przykleja się” do zapożyczenia na stałe. W końcu są i takie użycia, w których nazwa firmowa jest odmieniana jak rzeczowniki rodzaju męskiego (por. np. Samsung przegrał w sądzie z Apple’em). Konkluzja opinii powinna się zakończyć stwierdzeniem, że należy czekać na to, co się wydarzy w uzusie, tzn. czy określony rodzaj wyprze całkowicie bądź zdominuje pozostałe.

Weźmy inny przykład – bardziej zbliżony do tego, o czym tu piszemy. Internacjonalizm telefon ma w polszczyźnie rodzaj męski rzeczowy. Kiedy w nie tak odległym czasie zapożyczyliśmy wyrazy smartfon i iPhone, to mimo tożsamości strukturalnej z wyrazem telefon nie można było smartfonowi i iPhone’owi „przypisać” wyłącznie rodzaju męskorzeczowego, ponieważ od samego początku w uzusie obie te formy miały oboczne końcówki biernika (B. smartfon albo smartfona; iPhone albo iPhone’a). W konsekwencji oba zapożyczenia są klasyfikowane jako rzeczowniki o rodzaju obocznym (mają rodzaj męskorzeczowy i męskozwierzęcy).

Wyrażenie pospolite chat GPT (czat GPT) nie może mieć rodzaju męskozwierzęcego, ponieważ w uzusie trudno znaleźć przykłady na użycie tego związku wyrazowego w formie biernikowej równej dopełniaczowi (por. widzieć kogo? co? – *chata GPT a. *czata GPT).

g) Zalecenie, by poprzedzać wyrazem odmiennym nieodmienną nazwę firmową ChatGPT – gdy nie występuje w funkcji podmiotu – jest i słuszne, i powszechnie spotykane w tekstach respektujących normę wzorcową. To, czy nazwa własna się odmienia, czy też nie, nie zwalnia autora tekstu z konieczności unikania powtórzeń leksykalnych. Czy gdyby omawiana tu nazwa się odmieniała w polszczyźnie, autorzy posługiwaliby się nią nieustannie w danym tekście, czy także zmuszeni byliby szukać stosownych rozwiązań językowo-stylistycznych w celu uniknięciu powtórzeń? Nie mamy wątpliwości, że prawdziwe jest to drugie stwierdzenie. Przywołane przeze mnie zalecenie wiąże się tylko z tym, że przy pierwszym powołaniu nieodmiennej nazwy własnej poprzedzamy ją odmiennym wyrazem pospolitym. Przy kolejnych odwołaniach posługujemy się synonimicznymi apelatywami, quasi-synonimami, peryfrazami, w końcu także hiponimami. W wypadku omawianej tu nazwy własnej funkcję tę mogą pełnić następujące wyrazy i wyrażenia pospolite: program, aplikacja, sztuczna inteligencja, bot, chatbot (czatbot), chatbot GPT (czatbot GPT), linguabot itp. Gramatycznymi wskaźnikami nawiązania mogą być koreferencyjne zaimki wskazujące oraz podmiot domyślny plus końcówka osobowa czasownika. Reasumując, dobry stylista dysponuje całą gamą narzędzi, które sprawią, że bez problemu uniknie niepotrzebnych powtórzeń leksykalnych.

Łączę wyrazy szacunku