Czynnik w matematyce

Czynnik w matematyce
10.04.2019
10.04.2019
Szanowni Państwo,
chciałem spytać o etymologię słowa czynnik w znaczeniu ’argument mnożenia’. Czy chodzi może o to, że czynić miało znaczenie ‘pomnażać’? Jak to dokładnie było?

Z wyrazami szacunku
Czytelnik
Szanowny Panie,
jak podaje A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego PWN (Warszawa 2000, t. I, s. 241), nazwa czynnik pojawiła się (w II połowie XVIII wieku) właśnie jako termin matematyczny. Była ona kalką obcojęzycznych terminów zawierających element znaczeniowy związany z działaniem: francuskiego facteur i niemieckiego Faktor (oba u źródeł mają łaciński facere ‘robić’). Jak można wywnioskować z bardzo ciekawego artykułu Z. Pawlikowskiej pt. Z historii polskiej terminologii matematycznej (II) (opublikowanego w „Rocznikach Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Seria II: Wiadomości Matematyczne VIII”, 1965 r., a dostępnego w internecie), termin ten został stworzony przez matematyka Jędrzeja Gawrońskiego (1740–1813), który przełożył z francuskiego na język polski Arytmetykę Lhuiliera (przekład ukazał się pod tytułem Arytmetyka dla szkół narodowych w 1778 r.). Jak pisze autorka przywołanego artykułu (s. 50 – 51):
Podręczniki Lhuiliera stworzyły podstawy polskiej terminologii matematyki elementarnej i początków matematyki wyższej (część algebry z kombinatoryką i rachunkiem prawdopodobieństwa), która z niewielkimi zmianami, głównie w pisowni, przetrwała do dzisiaj. Zawdzięczamy to Gawrońskiemu, którego przekład był znakomitą realizacją założeń Komisji [Edukacji Narodowej]. Przez wiele następnych dziesięcioleci stanowił niewyczerpane źródło terminów używanych przez większość autorów podręczników matematycznych.


Dodam jeszcze, że w słowniku Lindego (t. I, s. 396) podane jest (okazjonalne?) znaczenie rzeczownika czynnik – ‘czyniący co, który co uczynił, sprawca, wykonywacz, spełniciel, wypełniacz’, odesłanego do hasła czyniciel (to przy nim znajduje się zacytowana przeze mnie definicja znaczenia). Linde rejestruje też znaczenie matematyczne, z przykładem użycia: Mnożny i mnożnik nazywają czynnikami mnogości.
Z pozdrowieniami
Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego