Dlaczego wyrazy dzisiaj i wczoraj są nieodmienne?

Dlaczego wyrazy dzisiaj i wczoraj są nieodmienne?

28.12.2021

Szanowni Państwo,

jutro, będzie futro lecz nie przejmuj się jutrem i futrem. Jutrojest odmienne. Zwyczaj, ruczaj, poraj... Zwyczajem, ruczajem, porajem – wszystko łatwo się odmienia i brzmi podobnie do dzisiaj. Dlaczego więc dzisiaj jest oporne?  O dzisiaju nawet nie myśl, wczorajem też nie warto się przejmować, liczy się tylko jutro

Proszę o wyjaśnienie nieodmienności tego słowa.

Jarek z Lublina

Postawione przez Pana pytanie (bardzo szerokie) domagałoby się obszernej odpowiedzi. Na to nie ma tu miejsca. Trudno dotrzeć do sedna sprawy bez kilku wstępnych ustaleń w kwestiach podstawowych. Podane przez Pana słowa są przysłówkami. Jak wiadomo, w języku polskim są one wyrazami nieodmiennymi, co najwyżej mogą się stopniować (odprzymiotnikowe, pamiątka tzw. prostej odmiany przymiotnika, por. np.: wysoko, wyżej, najwyżejwysoki, wyższy, najwyższy; blisko, bliżej, najbliżejbliski, bliższy, najbliższy). Nietrudno zauważyć, że istnieje pewna grupa przysłówków przestrzennych i czasowych (temporalnych) pierwotnych (przysłówków „od zawsze”), oczywiście nieodmiennych, typu: tu, tam, teraz. Tak samo jest z podanymi przez Pana określeniami czasu, odniesionymi do dnia, kiedy właśnie odbywa się rozmowa nadawcy i partnera dialogu. Dziś i dzisiaj nazywają „ten dzień” (dzień+si ‘ten właśnie’, por. ni to, ni sio), samo dzisiaj zawiera nadto cząstkę -j (dawne: dzińsia-j). Wczoraj ‘poprzedniego dnia’ (psł. *vьčera) ma podobną budowę, a w niektórych gwarach i starych tekstach zachowało się w dawniejszym brzmieniu (por. A wczora z wieczora, z niebieskiego dwora…). Inaczej ma się rzecz z określeniami pór dnia, które z pochodzenia (jak i większość podstawowych liczebników) są rzeczownikami (!), jak wskazane przez Pana jutro ‘dzień po dniu dzisiejszym’. Prasłowiańskie *utro ma pierwotnie znaczenie ‘ranek, poranek’ (stąd np. jutrznia i bułgarskie dobro utro – wypowiadane do południa dzień dobry!). Stąd bierze się jego „zdolność” do odmiany (oczywiście, używane jako przysłówek pozostaje wyrazem nieodmiennym, homonimem tego prasłowa, dominującym zresztą w codziennym użyciu). Z ulgą skonstatowałem, że nie zapytał Pan o południe (zeszłoby nam do wieczora…).

Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego