Dzierżawczość w języku polskim
chciałbym zapytać o wyrażanie relacji dzierżawczych w języku polskim. W moim języku (czeskim) i w języku polskim są interesujące podobieństwa i różnice dotyczące posesywności.
W związku z tym mam pytania:
Jan Zidek
22.03.2016
22.03.2016
Drodzy sąsiedzi,chciałbym zapytać o wyrażanie relacji dzierżawczych w języku polskim. W moim języku (czeskim) i w języku polskim są interesujące podobieństwa i różnice dotyczące posesywności.
- Dzierżawczość jest wyrażana zaimkiem – w czeskim jest tak samo jak w polskim.
Oba języki mają zaimki dzierżawcze: můj/mój, tvůj/twój, svůj/swój, náš/nasz, váš/wasz, čí/czyj .
Oba języki mają też dopełniacz dzierżawczy w 3. osobie: jeho/jego, její/jej, ich/ich.
- Dzierżawczość jest wyrażona odmienionym rzeczownikiem – w czeskim jest tak samo jak w polskim.
W obu językach jest tu dopełniacz: můj otec – dům mého otce, mój ojciec – dom mojego ojca, drahý přítel – dům drahého přítele, drogi przyjaciel – dom drogiego przyjaciela - Oprócz tego w języku czeskim są przymiotniki dzierżawcze: otec – otcův dům, přítel – přítelův dům, których nie ma w polskim. Co ciekawe, język czeski odróżnia wyrażenia typu otcův dům od wyrażeń typu dům mého otce – nie możemy powiedzieć můj-otcův dům.
Zauważyłem w języku polskim takie słowa jak Kraków (= ‘należący do Kraka?), Janów (dom), Cieszyn.
W związku z tym mam pytania:
- Jakie są historyczne formy wyrażania dzierżawczości w dawnym języku polskim (rzeczowniki, przymiotniki dzierżawcze, dopełniacz dzierżawczy)?
Czy używaliście kiedyś wyrażeń typu ojców dom? - Kiedy i jak rozwinęły się one do obecnej postaci?
- Co się kryje za dychotomią zaimków (dopełniacz dla 3. osoby versus zaimki dzierżawcze dla pozostałych osób)?
Jan Zidek
Szanowny Panie,
analiza historycznych danych językowych pozwala stwierdzić, że w języku polskim istniały różne sposoby wyrażania dzierżawczości. Najpopularniejszym był oczywiście dopełniacz rzeczownika, np. dom ojca, który (jako jeden z najpopularniejszych) przetrwał do dziś.
Na płaszczyźnie morfologicznej dzierżawczość ujawnia się między innymi we wskazanych przez Pana toponimach dzierżawczych, które mogły być tworzone za pomocą sufiksów:
Budowa ostatnich z wymienionych struktur jest współcześnie nieczytelna i nie są one odbierane jako formacje dzierżawcze, a o tym, że zostały utworzone za pomocą sufiksu z -j- w części podstawowej, świadczy miękkość tematu w mianowniku lub (w wypadku tematów zakończonych na wargową) w przypadkach zależnych (np. Poznań – Poznania, Radom – Radomia, Jarosław – Jarosławia).
Wszystkie wymienione wyżej formacje to relikty prostej odmiany przymiotników. Sufiksy z -ov- i -in- w części podstawowej zachowały się jednak również w płaszczyźnie apelatywnej, np. ojcowy dom czy maminy, babciny sweter.
Dzierżawczą funkcję pełnił w języku polskim również sufiks -ski (oraz pochodne, np. -owski). Ta dzierżawczość sufiksu -ski ujawnia się w płaszczyźnie antroponimicznej, np. Kowalski mógł być synem Kowala, czyli Kowalskim synem, Janowski – synem Jana, czyli Janowskim synem), oraz apelatywnej, np. ojcowski bicz (= bicz ojca).
Przymiotniki dzierżawcze tworzone za pomocą wymienionych sufiksów były w historii języka polskiego dość produktywne, wystarczy wspomnieć chociażby tytuł dzieła Jana Kochanowskiego z 1579 roku – Psałterz Dawidów, który świadczy o tym, że w polszczyźnie funkcjonował model składniowy reprezentowany przez rzeczownik (człon określany) + przymiotnik dzierżawczy w odmianie prostej (rzeczownikowej) utworzony za pomocą sufiksu -ów. Struktury tego typu ustępują miejsca formacjom znanym ze współczesności jeszcze w dobie staropolskiej, skoro w wieku XVI odmiana prosta przymiotników należy do rzadkości, używana jest często w tekstach o charakterze podniosłym lub archaizowanych (na przykład w przekładach psalmów).
Zaimki dzierżawcze w języku polskim, podobnie jak w języku czeskim, są natomiast kontynuantem odpowiednich struktur prasłowiańskich, w którym powstawały jako wynik derywacji słowotwórczej zaimków osobowych 1 i 2 os. za pomocą znanego już (chociażby z formacji Poznanjь) sufiksu dzierżawczego jь, ja, je, np. *tu-o-jь – twój. Zaimek dzierżawczy 3 os. wykształcił się inaczej – jego funkcję przejął bowiem dopełniacz liczby pojedynczej i mnogiej zaimków on, ona, ono – stąd dychotomia z punktu widzenia analizy synchronicznej zaimków: mój, twój, jego.
analiza historycznych danych językowych pozwala stwierdzić, że w języku polskim istniały różne sposoby wyrażania dzierżawczości. Najpopularniejszym był oczywiście dopełniacz rzeczownika, np. dom ojca, który (jako jeden z najpopularniejszych) przetrwał do dziś.
Na płaszczyźnie morfologicznej dzierżawczość ujawnia się między innymi we wskazanych przez Pana toponimach dzierżawczych, które mogły być tworzone za pomocą sufiksów:
- z -ov- w części podstawowej (od rzeczowników, których temat kończył się na spółgłoskę), np.:
-ów (Kraków = Kraków gród, gród Kraka),
-owa (Częstochowa = Częstochowa wieś = wieś Częstocha),
-owo (Komorowo = Komorowo sioło = sioło Komora);
- z -in- w części podstawowej (od rzeczowników, których temat kończył się na samogłoskę), np.:
-in (Radzymin = Radzymin gród = gród Radzymy),
-ino (Potulino = Potulino sioło = sioło Potuły);
-
z -j- w części podstawowej, np.:
-jь (Poznań = Poznanjь gród = gród Poznana).
Budowa ostatnich z wymienionych struktur jest współcześnie nieczytelna i nie są one odbierane jako formacje dzierżawcze, a o tym, że zostały utworzone za pomocą sufiksu z -j- w części podstawowej, świadczy miękkość tematu w mianowniku lub (w wypadku tematów zakończonych na wargową) w przypadkach zależnych (np. Poznań – Poznania, Radom – Radomia, Jarosław – Jarosławia).
Wszystkie wymienione wyżej formacje to relikty prostej odmiany przymiotników. Sufiksy z -ov- i -in- w części podstawowej zachowały się jednak również w płaszczyźnie apelatywnej, np. ojcowy dom czy maminy, babciny sweter.
Dzierżawczą funkcję pełnił w języku polskim również sufiks -ski (oraz pochodne, np. -owski). Ta dzierżawczość sufiksu -ski ujawnia się w płaszczyźnie antroponimicznej, np. Kowalski mógł być synem Kowala, czyli Kowalskim synem, Janowski – synem Jana, czyli Janowskim synem), oraz apelatywnej, np. ojcowski bicz (= bicz ojca).
Przymiotniki dzierżawcze tworzone za pomocą wymienionych sufiksów były w historii języka polskiego dość produktywne, wystarczy wspomnieć chociażby tytuł dzieła Jana Kochanowskiego z 1579 roku – Psałterz Dawidów, który świadczy o tym, że w polszczyźnie funkcjonował model składniowy reprezentowany przez rzeczownik (człon określany) + przymiotnik dzierżawczy w odmianie prostej (rzeczownikowej) utworzony za pomocą sufiksu -ów. Struktury tego typu ustępują miejsca formacjom znanym ze współczesności jeszcze w dobie staropolskiej, skoro w wieku XVI odmiana prosta przymiotników należy do rzadkości, używana jest często w tekstach o charakterze podniosłym lub archaizowanych (na przykład w przekładach psalmów).
Zaimki dzierżawcze w języku polskim, podobnie jak w języku czeskim, są natomiast kontynuantem odpowiednich struktur prasłowiańskich, w którym powstawały jako wynik derywacji słowotwórczej zaimków osobowych 1 i 2 os. za pomocą znanego już (chociażby z formacji Poznanjь) sufiksu dzierżawczego jь, ja, je, np. *tu-o-jь – twój. Zaimek dzierżawczy 3 os. wykształcił się inaczej – jego funkcję przejął bowiem dopełniacz liczby pojedynczej i mnogiej zaimków on, ona, ono – stąd dychotomia z punktu widzenia analizy synchronicznej zaimków: mój, twój, jego.
Monika Kresa, Uniwersytet Warszawski
