Innowacja składniowo-frazeologiczna

Innowacja składniowo-frazeologiczna

28.03.2023
28.03.2023

„Trudno nie zaprzeczyć” a „trudno zaprzeczyć”– czy można używać wymiennie?

Rzeczywiście, we współczesnym uzusie występują oboczne konstrukcje, w których pomiędzy przysłówkiem trudno a czasownikiem w bezokoliczniku może się pojawić partykuła przecząca nie, przy czym cała fraza nie zmienia wówczas swojego sensu na przeciwny, por. np.

  • Trudno (nie) zaprzeczyć, że obecne ceny są za niskie i niewspółmierne do poniesionych przez branżę sadowniczą kosztów.
  • Trudno (nie) oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia z politycznie motywowanym działaniem.

Taka sytuacja dotyczy tylko wybranych czasowników. W pozostałych wypadkach wprowadzenie partykuły nie zmienia sens wypowiedzi, por. np.

  • Trudno nie zgodzić się z tezą, że żyjemy w czasach względnego dobrobytuTrudno zgodzić się z tezą, że żyjemy w czasach względnego dobrobytu.

W takich kontekstach, jakie zaprezentowano w dwóch pierwszych zdaniach, partykuła nie ma charakter retoryczny. Stanowi wykładnik podkreślenia. Pełni funkcję podobną do tej, jaka może wystąpić po jej wprowadzeniu do poniższych zdań wykrzyknikowych:

  • Ileż się naobierał w wojsku tych kartofli!Ileż się nie naobierał w wojsku tych kartofli!
  • Co się najeździła tymi pociągami!Co się nie najeździła tymi pociągami!

Tutaj także obecność partykuły nie nie zmienia treści wypowiedzenia na przeciwną.

Jednoznaczna ocena normatywna omawianej tu innowacji składniowo-frazeologicznej wymaga dokładniejszych badań korpusowych. Jednak już nawet z dość pobieżnej analizy widać, że zjawisko nie ma do końca charakteru systemowego w tym sensie, że – w odróżnieniu od zdań wykrzyknikowych – partykuła nie tylko w niektórych wypadkach stanowi wykładnik podkreślenia, który nie zmienia sensu wypowiedzi. W pozostałych sytuacjach pełni swą zasadniczą funkcję przeczenia. Można zatem zadać sobie pytanie, czy warto, aby tę innowacyjną funkcję pełniła, skoro zdanie może się bez niej obyć. Trzeba bowiem mieć na uwadze to, że niesystemowy charakter omawianego tu zjawiska wymaga od odbiorcy wzmożonej uwagi podczas dekodowania zdania, ponieważ nie może on być do końca pewien, którą z funkcji będzie pełniła partykuła nie w danej wypowiedzi. A z doświadczeń psycholingwistycznych doskonale wiemy, że interpretacja zdań zawierających wykładniki negacji jest dłuższa i bardziej kłopotliwa dla odbiorców niż wypowiedzeń twierdzących.

Adam Wolański
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego