Końmi, ale słoniami

Końmi, ale słoniami
9.07.2019
9.07.2019
Nurtuje mnie zasada odmiany pewnej grupy wyrazów. Mamy wyraz koń, od którego narzędnik (z kim, z czym?) liczby mnogiej to końmi lub koniami. Natomiast dla wyrazu słoń, ów narzędnik to tylko słoniami.
Jeśli chodzi o rodzaje żeńskie, to mamy wyraz broń, od którego narzędnik to tylko broniami, a już w wyrazie toń, jest to tylko tońmi.
Analogicznie gość (gośćmi) i kość (kośćmi/kościami).
Czy istnieje jakaś reguła, by móc wydedukować prawidłowość odmiany innych tego typu wyrazów?
Najpierw parę wyjaśnień dotyczących podanych przykładów. Narzędnikiem rzeczowników koń i kość mogą być tylko formy końmi, kośćmi – formy z końcówką -ami (koniami, kościami) są niepoprawne (forma kościami występuje tylko we frazeologizmie poczciwy z kościami). Rzeczownik broń nie ma w polszczyźnie ogólnej liczby mnogiej (ma ją tylko w języku graczy komputerowych), w związku z czym nie ma także narzędnika liczby mnogiej (choć gracze mówią broniami, jednak ta forma nie jest skodyfikowana).
Początkowo (w okresie staropolskim, czyli do XVI wieku) narzędnik liczby mnogiej był tworzony za pomocą końcówek -mi (mężmi, synmi, kamieńmi, gośćmi) oraz -y/-i (wozy, wilki, por. współczesne przed – kim? czym? – laty). Z czasem -y/-i zanikła, a obok -mi pojawiła się -ami. Wówczas też wykształciła się reguła, która decydowała o repartycji tych końcówek: -mi przybierały rzeczowniki miękkotematowe (czyli takie, których temat kończył się na spółgłoskę miękką, np. ć, ź, ś, ń), a -ami pozostałe. W kolejnych wiekach -ami wypierała -mi, która obecnie ma charakter reliktu – nie służy do tworzenia form narzędnika nowo powstałych wyrazów. Podsumowując – współcześnie narzędnik z końcówką -mi mają nieliczne rzeczowniki miękkotematowe: koń – końmi, gość – gośćmi, kość – kośćmi, toń – tońmi, skroń – skrońmi, gałąź – gałęźmi (choć poprawne też gałęziami), liść – liśćmi (choć też: liściami), gwóźdźgwoźdźmi (i gwoździami). Większość miękkotematowych tworzy narzędnik za pomocą -ami (słoń – słoniami, wońwoniami, gryzoń – gryzoniami, miłość – miłościami), podobnie dzieje się z pozostałymi (czyli twardotematowymi i tymi zakończonymi spółgłoską stwardniałą) rzeczownikami (dom – domami, kot – kotami, matka – matkami, okno – oknami, żołnierz – żołnierzami, noc – nocami).
Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego