Księżyc i planetoida Io

Księżyc i planetoida Io
2.06.2017
2.06.2017
Szanowni Państwo,
jaki rodzaj gramatyczny ma Io (księżyc Jowisza, planetoida)?

Z poważaniem
Czytelnik
Io to nazwa trzeciego co do wielkości księżyca Jowisza lub planetoidy znajdującej się w głównym pasie planetoid. Nazwa pochodzi z mitologii greckiej – bogini Io (gr. Ιώ) była kochanką Zeusa, w mitologii rzymskiej nazywanego Jowiszem.
Przy przenoszeniu obcych imion własnych osób, bóstw itd. na elementy nieożywione o rodzaju gramatycznym decydują różne względy, zazwyczaj morfologiczne bądź semantyczne. Adaptacja oparta na kryterium morfologicznym sprowadza się zazwyczaj do tego, że rzeczowniki z wygłosem spółgłoskowym przyjmują rodzaj męski, a rzeczowniki z wygłosem samogłoskowym na [a] – rodzaj żeński. Ten czynnik nie ma tu jednak zastosowania.
Często obca nazwa własna przyjmuje rodzaj rodzimego wyrazu synonimicznego lub hiperonimicznego, który ją poprzedza. Przykładowo: poprzedzanie nazwy firmowej Apple rzeczownikiem firma spowodowało, że bywa ona czasami używana w rodzaju żeńskim, mimo iż wyraz firma jest poddany elipsie (por. np. Apple wyprodukowała nowy tablet). Na tej zasadzie nazwa Io może otrzymać ten sam rodzaj gramatyczny co rzeczownik pospolity księżyc bądź planetoida.
Jednoznaczne rozstrzygnięcie rodzaju gramatycznego może nastąpić w wyniku analizy użycia nazwy w piśmiennictwie fachowym (uzus). Z szybkiej kwerendy widać, że i w ten sposób niełatwo określić rodzaj rzeczownika Io.
Nazwa Io w znaczeniu ‘księżyc Jowisza’ wchodzi zazwyczaj wraz z rzeczownikiem pospolitym w skład grupy podmiotu, w której właściwym podmiotem jest nazwa pospolita i do jej rodzaju gramatycznego dostosowany jest rodzaj orzeczenia i przydawki przymiotnej, por. np. Wulkaniczny księżyc Io zostanie zakryty przez Europę. Równie często orzeczenie zdań, w których nazwa Io stanowi właściwy podmiot, przyjmuje formę czasu teraźniejszego oznaczającą czynność omnitemporalną, por. Io pozostaje w rezonansie z dwoma innymi masywnymi księżycami – Europą i Ganimedesem. Wówczas także nie da się określić rodzaju czasownika, a tym samym pozostającego z nim w związku zgody podmiotu.
Bardziej zaawansowana kwerenda pozwala jednak znaleźć użycia, z których jasno wynika, iż Io w znaczeniu ‘księżyc Jowisza’ jest rodzaju męskiego, por.

Io jest pokryty wulkanami, z których wiele jest obecnie aktywnych.
Io jest pokryty lawą o zabarwieniu pomarańczowym, które świadczy o obecności siarki i jej związków.
Odkąd Io jest obserwowany, czyli od 20 lat, widać na nim ciągłe erupcje wulkaniczne.

Użycie nazwy Io w znaczeniu ‘planetoida znajdująca się w głównym pasie planetoid’ jest wyjątkowo rzadkie. Podobnie jak to działo się w wypadku nazwy księżyca, wyraz Io w znaczeniu ‘planetoida’ poprzedzany jest tym właśnie rzeczownikiem, por. np. W gwiazdozbiorze Orła o poranku 21 sierpnia 2003 r. obserwowana była planetoida Io. Można zatem domniemywać, iż w tym znaczeniu rzeczownik Io przyjmuje rodzaj żeński.
Adam Wolański
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego