Współcześnie dziedziczymy nazwisko po rodzicach, a więc to, jakie nazwisko nosimy, zależy od przypadku, choć nie jest obojętne. Chodzi o to, że nie mamy wpływu na formę własnego nazwiska, ale nosząc je, wskazujemy na przynależność do jakiejś rodziny i związek z jakąś wspólnotą.
Kształtowanie się nazwisk Polaków było długotrwałym procesem, który rozpoczął się w XII stuleciu, a zakończył dopiero w XIX. Geneza nazwisk jest różnorodna, a podstawą nazwiska najczęściej były: 1) przezwisko, np. Kukułka, Szewc; 2) imię ojca, np. Grzegorczyk, Klemensiewicz; 3) nazwa miejscowa, np. Chrzanowski, Słowacki. Ponadto używa się u nas wielu nazwisk obcego pochodzenia, np. Hoffman, Jagiełło.
Formę urzędową (a więc i stałą) nazwiska uzyskały dopiero w XVIII-XIX w., wcześniej ich użycie było oparte raczej na prawie zwyczajowym. Charakterystyczny zresztą jest fakt, że wyraz nazwisko w znaczeniu, jakie dziś jest nam znane, utrwalił się dopiero na początku XX w. Wcześniej wyraz ten nie miał tak ściśle ustalonego znaczenia, a znaczył mniej więcej tyle, co nazwa.
Proces ustalania się nazwisk był spontaniczny, nie można więc mówić, że nazwiska przyznawano. Było zwykle tak, że ktoś używał w odniesieniu do kogoś określonego przezwiska, które następnie akceptowała większa grupa osób, a w rezultacie taka nazwa utrwalała się jako nazwa określonej osoby, będąca dodatkiem do jej imienia.
Mogło się zdarzyć, jeszcze nie tak dawno, że czyjeś nazwisko funkcjonowało w różnych formach, mogło być i tak, że właściciel nazwiska jego dokładnej formy nie znał. Świetny przykład daje Edward Redliński w Konopielce. Bohaterowie powieści mają problem, czy noszą nazwisko Bartoszewicz, Bartosiewicz, Bartosz czy Bartoszko (a w grę wchodzą też przydomki Kaziuków i Kirelejson), w końcu nauczycielka, jako osoba piśmienna i odpowiednio wykształcona, ustala, że właściwa będzie pierwsza forma. W tym wypadku nazwisko utworzono od imienia, jego postać nie była unormowana (dopóki na użytek urzędowy nie trzeba było ustalić formy pisanej), a rola nauczycielki polega na ustaleniu formy – w jej mniemaniu – wzorcowej, a nie na przyznaniu nazwiska.
Przyznawanie nazwisk mogło się wprawdzie sporadycznie zdarzać, są to jednak wypadki marginalne. My sami mamy bardzo ograniczoną możliwość zmiany nazwiska. Możemy je zmienić w zasadzie tylko podczas spisywania aktu małżeństwa, wówczas nazwisko rodowe możemy zastąpić nazwiskiem męża (lub żony) albo oba nazwiska połączyć. Odpowiednia ustawa pozwala wprawdzie na zmianę nazwiska, ale jedynie w ściśle określonych wypadkach, które dotyczą nielicznych osób.
Krótko mówiąc: nasze nazwiska są wynikiem naturalnego procesu kształtowania się nazw osobowych. Nikt ich nam nie przyznawał. Jest to dobra wiadomość, bo oznacza, że sami za nie odpowiadamy.