O wyrazach książę, księżna, księżniczka, księstwo

O wyrazach książę, księżna, księżniczka, księstwo
16.12.2017
16.12.2017
Czy w pisowni księżniczka ma zastosowanie zasada wymiany głoskowej: ż – s (księżniczkaksięstwo), czy też w tym wyrazie piszemy ż, bo jest to ż niewymienne?
Nie. Zmodyfikowanym, uproszczonym fonetycznie wyrazem jest księstwo (pierwotnie księżstwo, prsł. kъnęȝьstvo; przejście grupy kn- w - dokonało się już w poł. XIII w., a -żs- w -s- niewiele później). Rzeczownik księżniczka ma związek z formą książę (stąd ż) i początkowo funkcjonował jako synonim księżnej. Księżna była ‘córką księcia’, a księżniczka – ‘małą córeczką księcia’ (podaję za: A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, t. I, s. 842). Dopiero z biegiem lat księżna zaczęła nazywać ‘żonę księcia, kobietę mającą tytuł książęcy’. Dodam, że słowo to mogło być dawniej odmieniane według paradygmatu przymiotnikowego (księżnej, księżną) lub rzeczownikowego (księżny, księżnie, księżnę); dzisiaj obowiązuje raczej wzorzec pierwszy. Z kolei forma książę była neutrum, nasi przodkowie mówili i pisali (to) książę jak (to) dziecię, (to) królewie itp.). Dopiero od XVIII w. książę zmienił rodzaj gramatyczny z nijakiego (toksiążę na męski (tenksiążę. Zaczął nazywać już nie tylko ‘niedorosłego członka rodziny panującej’, ale w ogóle ‘członka rodziny panującej’, a nawet ‘niekoronowanego władcę państwa lub części państwa’ lub ‘arystokratę, bez względu na wiek’. Wtedy doszło też do modyfikacji postaci fleksyjnych wyrazu książę w l. poj. Zamiast odmiany: M. (to) książę, D. (tegoksiążęcia, C. (temuksiążęciu, B. (toksiążę, N. (z tym) książęciem, Ms. (o tym) książęciu – wykształciła się deklinacja „męska”, a jej formy uległy ściągnięciu: M. (ten) książę, D. (tegoksięcia (powstała ze skrócenia, ściągnięcia ksi-ąż-ęcia), C. (temu) księciu (powstała z ksi-ąż-ęciu), B. (tegoksięcia (tu pod wpływem formy dopełniaczowej), N. (z tym) księciem (powstała z ksi-ąż-ęciem), Ms. (o tymksięciu (powstała z ksi-ąż-ęciu).
Maciej Malinowski, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego