celny

celny
22.02.2013
22.02.2013
Szanowny Panie Profesorze,
czy za jedną z podstaw słowotwórczych przymiotnika celny można uznać rzeczownik cela? Pozostałe dwie podstawy to, jak przypuszczam, cel i cło. Dziękuję bardzo za pomoc.
Z wyrazami szacunku
Dominik
Nie spotkałem się z tym, żeby ktoś używał przymiotnika celny w znaczeniu pochodnym od słowa cela. Są taryfy celne (od cło) i są celne strzały (od cel), ale nie mówi się np. o Wigilii celnej z myślą o Wigilii obchodzonej w więziennej celi.
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski
  1. 22.02.2013
    Jeśli można, pragnąłbym nieco dodać o przymiotniku celny.
    1. W słownikach pod red. Witolda Doroszewskiego i Stanisława Dubisza są, owszem, trzy homonimiczne przymiotniki celny, przy czym celny I \'trafiający do celu\' (celny strzał) i \'trafny\' (celny argument) wywieść można oczywiście od niemieckiego Ziel, a celny III (stawki celne) od niemieckiego Zoll. Interesujący okazał się celny II \'wyróżniający się, doskonały, wybitny\' (celna proza), bo wg USJP PWN nie jest on metaforycznie przekształconym znaczeniem pierwszego homonimu (w słowniku byłoby to wówczas kolejne znaczenie, a nie osobny homonim, wyróżniony cyfrą rzymską). Celny II wywiedziony został od łacińskiego przymiotnika celsus \'wysoki, wyniosły\'.
    2. Przymiotnik celny, utworzony od rzeczownika cela \'izba w więzieniu lub klasztorze\', zapożyczonego z łaciny (cella) przez niemiecki (Zelle \'komórka, izdebka\'), również funkcjonował w polszczyźnie. Celny (IV) – przymiotnik od cela został zanotowany w pierwszym tomie Słownika języka polskiego, tzw. warszawskiego, ukończonym w r. 1900. Funkcjonował także w języku polskim drugiej połowy wieku XX, w żargonie służb więziennych, MO i SB. Istnienie połączeń agent celny, informator celny, agentura celna potwierdza obficie czerpiąca z SB-ckich dokumentów praca Iwony Dojki pt. Zakłamany słownik, czyli żargon funkcjonariuszy bezpieczeństwa PRL, a jeden z cytatów pochodzi ze wspomnieniowej książki Franciszka Szlachcica, wydanej nie tak dawno – w roku 1990.
    Artur Czesak, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego