czasowniki na -nąć

czasowniki na -nąć
7.12.2005
7.12.2005
Od czego zależy odmiana takich czasowników, jak: zawisnąćzawisł czy zawisnął, zawisła czy zawisnęła; odprysnąć – odprysła czy odprysnęła?
Czy jest na to jakaś reguła?
Dziękuję, Maria
W 1905 r. w odniesieniu do czasowników wybuchnęła – wybuchła redakcja Poradnika Językowego cytowała z gramatyki A. A. Kryńskiego: „Niema reguły dla tych czasowników”. Istniejące prawidłowości opisywał już w naszej Poradni Jan Grzenia. Jeśli chcemy być w zgodzie z normą, stosujmy się do zaleceń aktualnych słowników poprawnościowych.
Witold Doroszewski pół wieku później przekonywał, że brak reguły skłania użytkowników języka do podejmowania pewnego trudu „którego by bezmyślność pragnęła uniknąć. Ostatecznie ten trud nawet życiowo się opłaca, bo im kto sprawniej operuje językiem, tym skuteczniej i wszechstronniej może się porozumiewać z ludźmi” (O kulturę słowa, t. 1, s. 647).
Myślę, że trud ten bywa trochę jałowy, jeśli słowniki nie zawsze odzwierciedlają stan faktyczny i respektują dane statystyczne. Kodyfikują one praktykę z czasów swego powstawania i w ten sposób konserwują i konserwatyzują normę. A gdy stan w słownikach odbiega od powszechnej praktyki, pojawiają się wątpliwości. Zawisnęła uznawane jest za niepoprawne, a prysła za „rzadkie”. Norwid w poemacie Quidam napisał jednak: „Lecz Zofia odtąd zgadywać się wzdraga,/ Kto są przechodni ludzie i co znaczą/ Tam, gdzie wszech-duchów zawisnęła waga”. Przytaczam ten cytat, bo język pisarzy jest wymieniany wśród kryteriów oceniania form językowych, a formalnych przeciwskazań do uznania zawisnęła za poprawne nie ma. Forma ta pojawia się także od czasu do czasu w prasie.
W dialektach sytuacja jest bardziej skomplikowana, częstsze są formy bez -ną-. Niekiedy to właśnie powoduje tendencję do ich unikania w polszczyźnie ogólnej. Przykładem takiej formy jest usła 'usnęła' z książki śląskiej poetki Eweliny Kuśki. Fragment wiersza odczytuję jako wezwanie do zakończenia tych przydługich rozważań:
Dyć ziywo już Karlik i usła Tileczka.
Ja, znak to, że trzeba już kończyć bojeczka.
Artur Czesak, IJP PAN, Kraków
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego