dżdż i nienacek

dżdż i nienacek
7.06.2005
7.06.2005
Witam serdecznie!
Jest kilka słów, które, w moim wyczuciu, zachowują się zupełnie pozaregulaminowo w polszczyźnie. Pozwolę sobie poprosić o kilka słów na temat dwóch z nich.
1. dżdż. Zachowała się forma rzeczownikowa (w związku frazeologicznym jak kania dżdżu), ale tylko dopełniacza. Co się stało z mianownikiem i w jaki sposób doszło do przejścia z dżdż (o ile tak mianownik wyglądał) na deszcz?
2. znienacka. Kim/czym jest ów tajemniczy nienacek?
Dziękuję i pozdrawiam,
Jarek Hirny
Zgadzam się z Panem, że są w polszczyźnie słowa, które zachowują się pozaregulaminowo. Jest ich nawet dość dużo. I wszystkie są bardzo interesujące.
Wyraz deżdż był wymawiany tak, jak to wynika z zapisu, czyli z dźwięczną grupą spółgłoskową żdż, która następnie ulegała ubezdźwięcznieniu (jeśli była w wygłosie, tzn. na końcu wyrazu). Stąd deżdż > deszcz, ale: dżdża, dżdżu… Powstały więc formy supletywne, temat mianownika różnił się zdecydowanie od tematu przypadków zależnych. Później ukształtował się nowy model odmiany, dostosowany do mianownika, tzn. deszcz, deszczu, deszczowi… A dawny temat przetrwał już tylko szczątkowo, m.in. w przymiotniku dżdżysty czy rzeczowniku dżdżownica. Ubezdźwięcznienia grup spółgłoskowych zdarzały się także w nagłosie, por. dech, ale tchu (nie: dchu).
A co do tajemniczego nienacka to mogę powiedzieć, że w staropolszczyźnie miał on postać znienadzka, czyli znienagła, tzn. 'pomału, powoli, niepostrzeżenie'. Dopiero w dobie nowopolskiej zmienił znaczenie na 'nieoczekiwanie, nagle, niespodzianie'. A. Brückner łączy rdzenny morfem tego przysłówka -nadz- z nadzieją (por. Słownik etymologiczny j. polskiego). Sądzę jednak, że mogła to być dawna, gwarowa forma związana z czasownikiem baczyć, por. także niezdobaczka, niezdobacka, znieobacka, zniebacka, zniedobacka, które pod wpływem bliskoznacznego przysłówka nagle zmieniły się w znienadzka, a następnie (po ubezdźwięcznieniui) w znienacka.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego