epod(a)

epod(a)
10.02.2010
10.02.2010
Która forma jest poprawna: epod czy epoda? W opracowaniach dotyczących twórczości Horacego można odnaleźć obydwa terminy. Czy oznacza to, że epod(a) to wyraz dwurodzajowy?
Spróbuję odpowiedzieć na to pytanie szerzej. Grecki wyraz epoidos (← epoideepi ‘na, po, do’ + oide ‘pieśń’), zapożyczony do łaciny w formie epodos i epodus, był terminem wieloznacznym i dwurodzajowym: męskim i żeńskim.
Słownik łacińsko–polski pod red. M. Plezi, t. II, s. 347, podaje następujące znaczenia: I.1. przyśpiew metryczny, tzn. wiersz krótszy towarzyszący dłuższemu, 2. przen. a) miara wierszowa zawierająca przyśpiew, b) utwór poetycki ułożony w miarach rytmicznych, zawierających przyśpiew (epoda Horacjańska), II. trzecia część pieśni chóralnej następująca po strofie i antystrofie, III. wstępne wprowadzenie w mowę, odznaczające się szczególną siłą i dobitnością.
Wahania rodzajowe w łacinie znalazły odzwierciedlenie w języku polskim, stąd oboczność epod m. i epoda ż. Ostatecznie ustabilizowała się forma żeńska: epoda.
Warto też zwrócić uwagę na to, że w procesie asymilacji w polszczyźnie wyrazów łacińsko-greckich widoczne były różne tendencje, tzn. (1) zachowywanie charakterystycznych końcówek -us, -os, np. passus z łac. passus, parodos z grec. parodos, patos z grec. pathos, tyfus z grec typhos; (2) usuwanie tych wykładników morfologicznych, np. profan z łac. profanus, paradoks z łac. paradoxus, grec. paradoksos, paragraf z łac. paragraphus, grec. paragraphos. Częstym zjawiskiem było też (3) współwystępowanie obu form, z końcówką i bez niej, stąd np. abak i abakus z łac. abakus, grec. abaks, abakos, fizyk i fizykus z łac. phisicus, gr. physikos, limb i limbus (łac. limbus).
Współwystępowanie obocznych form prowadziło często do trwałych repartycji znaczeń, por. glob ‘Ziemia’ – globus ‘model ziemi’ z łac. globus; katolik ‘wyznawca katolicyzmu’ – katolikos ‘patriarcha obrządku ormiańskiego’ z grec. katolikos; nimb ‘obłok nad głową świętych’ – nimbus ‘meteor. rodzaj chmury przynoszącej deszcz’ z łac. nimbus; prym ‘pierwszeństwo’ – prymus ‘najlepszy uczeń’ z łac. primus; sylaba ‘część wyrazu’ – syl(l)abus ‘rodzaj informatora z programem nauki, wymaganiami i kryteriami egzaminacyjnymi’ z łac. syllabus.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego