Przesada i przesadzanie

Przesada i przesadzanie
20.09.2018
20.09.2018
Czy istnieje semantyczny bądź etymologiczny związek pomiędzy przesadzaniem w sensie przenoszenia roślin a przesadzaniem w sensie robienia czegoś w nadmiarze?
Odpowiedź na postawione przez Pana pytanie nastręcza wielu trudności. Powiedziałbym, że zachęca do wyprawy w odległą językową przeszłość. Nam jednak wypadnie poszukać drogi na skróty. Sadzić – sadzać (*sādzać) tworzą podówczas parę czasowników różniącą się nie aspektem, ale sensem (iteratywnym) wielokrotności i okresowej powtarzalności (jak np. jeść: jadać; spać: sypiać; gwarowe orawskie: kraść: krádać, robić: rábiać). Mamy z tego w polszczyźnie wiele na pozór „niekompletnych” pod względem formalnym czasowników, np.: kłaść: wy- kładać, grozić: za- grażać; za- słonić: za- słaniać; wy- żąć: wy- żymać itp. Kategoria iteratywności zanikła w języku polskim, pozostawiając nieliczne leksykalne pamiątki. Aktywny jest za to aspekt czasownika (jego postać dokonana i niedokonana). W ten sposób czasownik dokonany, utworzony od niedokonanego za pomocą przedrostka (np. pić → wypić; ciąć → przeciąć) zyskuje zazwyczaj odpowiednik niedokonany: wypijać, przecinać. To wyjaśnienie wydaje się konieczne, by należycie wyeksponować zjawiska towarzyszące rozwojowi znaczeniowemu (i wieloznaczności) czasownika. Sadzić/ sadzać (por.: sad, sadza, sadło, osada itp.) jest prasłowem, należącym do dziedzictwa prasłowiańskiego. Słownik staropolski rejestruje przesadzić/przesadzać w znaczeniach: a) ‘wysadzać drogimi kamieniami’ b) ‘sadzić drzewo w innym, nowym miejscu’. Oba wynikają z pierwotnego, ogólnego sensu sadzić/sadzać: ‘umieszczać w jakimś miejscu’. Słownik języka polskiego Samuela Lindego ukazuje zarówno kontynuację tego ogólnego przestrzennego znaczenia: ‘przenieść z miejsca na miejsce’ (także odczasownikowy rzeczownik przesada może jeszcze nazywać miejsce, gdzie znajdują się szczepione rośliny, rozsadnik); wyodrębnia jednak także wyraziste znaczenie związane z przekraczaniem jakiejś granicy, którą może wyznaczać porównanie do innych (‘przewyższyć kogoś, przeważyć, górować’) lub jakiegoś dopuszczalnego poziomu (‘przebrać w czymś miarkę, zbytkować’). Ten właśnie sens jako znaczenie podstawowe należy do rzeczownika przesada (‘przeładowanie w czymś, przebieranie miarki’). Szukając odpowiedzi na pytanie o podobieństwo obu wydzielonych tu ramowo znaczeń „przesadzania” (także o dzielące je różnice), można założyć, że u źródła leży ono niejako w wieloznaczności podstawy sadzić/sadzać. Tak jak w gwarach, czasownik ten może mieć także znaczenie związane z umieszczaniem gdzieś ładunku (a więc przesadzony to po prostu przeciążony, przeładowany). Jak się jednak wydaje, bardziej prawdopodobny jest rozwój od sadzić coś na coś (‘ważyć coś na coś, próbować przewyższyć w czymś’) – z czego jeszcze żywotne sadzić się na coś (por. za Lindem: Nikt się piędzią nie mierzy, każdy się sadzi więcej czynić, niż może). Nie można też wykluczyć późniejszego wpływu języków obcych (kalka z niem. übertreiben/übertreibung?). W poruszonej przez Pana wątpliwości trudno, jak sądzę, o jednoznaczne rozstrzygnięcie.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego