Wróżka

Wróżka

29.06.2020
29.06.2020

Zastanawia mnie czy wiadomo kiedy po raz pierwszy po Polsku pojawiło się słowo wróżka, w odniesieniu do magicznych stworzeń z baśni i mitów, a nie do kobiet zajmujących się wróżbiarstwem? Z tego co wiem to takie znaczenie pojawiło się w XIX wieku, jednak czy wiadomo dlaczego zaczęto używać w stosunku do tych istot słowa wróżka?

Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku nie notuje w ogóle tego słowa w dawnych źródłach słownikowych. Zgromadzone w korpusie tego dzieła teksty nie pozostawiają wątpliwości, że wróżka ma podówczas takie znaczenie jak dzisiejsza ‘wróżba, przepowiednia, prognostyk’, por.:

Na to odpowiadam: iż Ojcowie Święci jednomyślnie wszelkie wróżki z gwiazd i niebios potępiają. (Bohomolec Jan, Prognostyk Zły czy Dobry Komety Roku 1769 y 1770, 1770 r.); Gdy krucy latają, zła wróżka (Sebastian Petrycy); Kur przyszłe z przyrodzenia opowiada rzeczy, Tebańczykowie kurzy głos mieli na pieczy, Stąd o szczęściu i przyszłej sławie wróżkę brali, Kiedy się z Spartanami pod Leuktrą ścierali. W Rzymie wieszczek kiedy swe wróżki odprawował (Naborowski Daniel, Wiersze 1620-1640?)

Ten stan rzeczy znajduje potwierdzenie jeszcze w Słowniku języka polskiego S. B. Lindego, wydanym w Warszawie, w latach 1807-1814. Jednak obok znaczenia podstawowego (‘wróżba’) pojawia się wróżka w znaczeniu osobowym: ‘osoba wróżąca, wieszczka’ ― zilustrowanym ciekawym, powtarzanym w późniejszych słownikach, cytatem: Młoda i piękna wróżka nie sztuką, ale wdziękami swemi tak mię zczarowała, że bez niej żyć nie mogę. (t. IV, s. 511). Słownik języka polskiego tzw. wileński (Wilno 1864) uznaje także wróżkę za leksem dwuznaczny (1. ‘znak zapowiadający co w przyszłości, wróżba’; 2. ‘wróżbiarka, wieszczka’; s 1901). Inny rozkład znaczeń znajdujemy w Słowniku języka polskiego tzw. warszawskim (Warszawa 1900-1927). Na pierwszym miejscu jest już znaczenie: 1. ‘ta co wróży, wróżbiarka, wieszczbiarka, kabalarka’. Wróżka jako ‘wróżba’ została uznana za archaizm; godzi się jeszcze wspomnieć, że dzieło to potwierdza, że wróżką nazywano kiedyś także ‘znachorkę’ (dziś już słowo całkiem zapomniane). Tego skrótowego przeglądu niech dopełni Słownik języka polskiego pod. red. W. Doroszewskiego (Warszawa 1958-1969), bowiem dzieło to w artykule hasłowym zwraca uwagę na fakt, że: ‘kobieta, która wróży, wróżbiarka, kabalarka’ – pojawia się także jako synonim czarodziejki w bajkach (pozostałe dwa znaczenia uznano za archaiczne). We współczesnych słownikach języka polskiego oba te znaczenia uległy dyferencjacji i w ten sposób telewizyjne wróżki z nocnych programów prezentujące horoskopy i stawiające kabałę wzięły rozbrat z kobietą zajmującą się czarami w bajkach. Nie można być pewnym, czy wyraz ten nie podlega dalszej, „dowartościowującej” zmianie znaczeniowej (tzw. melioracji znaczenia), bowiem zanikanie połączeń typu: zła wróżka świadczy, że wróżka staje się powoli synonimem czarodziejki (a „zła wróżka” – czarownicy). Dodajmy, że współczesny folklor weselny zna także piosenkę „O, wróżko czarodziejko” z refrenem: O, wróżko czarodziejko, wróć lata młode mi,/ nie chcę złota, pieniędzy, chcę młody tylko być.

Odpowiedź na podniesioną przez Panią wątpliwość należy zapewne do językowego obrazu czarodziejki, czarownicy i wiedźmy czy wróżki w naszym języku i kulturze. Wszystkim tym istotom przypisuje się zdolność czynienia czarów, budzącą zabobonny lęk znajomość spraw tajemnych, do których należy nieznana zwykłym śmiertelnikom przyszłość.

Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego