kierpec czy kierpeć?

kierpec czy kierpeć?
6.10.2009
6.10.2009
Kierpeć (pisany przez ć, jako oboczność dla formy kierpec) jest w Małym słowniku języka polskiego M. Arcta oraz w Słowniku języka polskiego S. Skorupki. Jednak inni słownikarze, od Brücknera przez Doroszewskiego aż po Dubisza, formy tej nie wspominają. Czy zatem te dwa wspomniane na wstępie źródła odnotowały formę rzadką, czy też przytrafił im się błąd?
Kierpec (ze słowackiego krpec, najczęściej w liczbie mnogiej kierpce) do języka ogólnego przeszedł z gwary podhalańskiej, podobnie jak baca, oscypek (oszczypek) czy żętyca. Jeszcze Słownik języka polskiego J. Karłowicza (t. II, Warszawa 1902) notuje ten leksem jako gwarowy. Podaje kilka możliwych realizacji: kierpiec, kyrpiec, kyrpeć, kirpiec, kierpiec, kierpieć, krypeć. Mianownik l. poj. został – sądząc po źródłach w Słowniku gwar polskich Karłowicza (t. II, Kraków 1901, tu jako kierpeć) – w większości wyabstrahowany z l. mn., bo w takiej formie wyraz ten najczęście występuje w gwarach. W kartotece Słownika gwar polskich PAN w Krakowie przeważają kyrpce, kierpce, kiyrpce, rzadko krypce i krypcie (u wszystkich górali, nie tylko podhalańskich). Taki obraz daje nam przede wszystkim Atlas językowy polskiego Podkarpacia M. Małeckiego i K. Nitscha, wydany w roku 1934. Ten stan rzeczy potwierdzają inne źródła dialektologiczne. Jeżeli w źródłach pojawia się mianownik l. poj., to jest to kierpiec, kiyrpiec, kyrpiec, rzadko kiyrpec, kyrpec. Formy kierpeć, kyrpeć pojawiają się sporadycznie, raz w źródle z Wielkopolski, gdy mowa o obuwiu góralskim (l. mn. kierpce), raz w pieśni z okolic Rabki (kyrpeć, ale dopełniaczem l. poj. krypca). Poza tym rzadko krypeć, w piosence o góralach z okolic Olkusza i Zawiercia w Małopolsce.
Dlaczego w Słowniku ilustrowanym języka polskiego M. Arcta (bo chyba o ten słownik chodzi w pytaniu) znalazł się kierpeć? Przyczyny należy szukać w charakterze słownika. Otóż Arct podaje obok siebie warianty fonetyczne, słowotwórcze, fleksyjne, leksykalne, pisowniane wyrazu hasłowego. Kierpeć mógł pojawić się w źródłach etnograficznych lub literackich, którymi autor dysponował. Pamiętać też należy o czasie powstania słownika, pierwsze wydanie to rok 1916.
Na pojawieniu się interesującego nas leksemu w Małym słowniku języka polskiego pod redakcją S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, wydanym po raz pierwszy w 1968 r., zadecydował prawdopodobnie przypadek, kompetencja językowa autora hasła, trudno przesądzać. Został on bowiem opracowany na podstawie jedenastotomowego Słownika języka polskiego PAN pod redakcją Doroszewskiego, a w tym słowniku mamy tylko kierpec. Zauważyć jednak należy, że w wydaniu Małego słownika z roku 1993 (dziesiątym, opracowanym przez Redakcję Słowników Języka Polskiego PWN) jest już tylko kierpec. O tym, że w innych słownikach mamy tylko kierpec, zadecydowała i krytyczna analiza źródeł (notabene w nich przede wszystkim l. mn. kierpce), i utrwalenie się jednej formy w języku ogólnym. Ciekawe, że nie jest to forma najczęstsza w gwarach, czyli kierpiec.
Barbara Grabka, IJP PAN
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego