kiła

kiła
16.10.2008
16.10.2008
Czy mogą Państwo wyjaśnić, skąd wzięło się słowo kiła? Niestety w Wielkim słowniku etymologiczno-historycznym ani w trzytomowym Słowniku języka polskiego PWN, ani u Kopalińskiego nic o tym nie ma, a w internecie nie sposób wyłowić ziarno spośród plew.
Pozdrawiam serdecznie,
Krzysztof Kiciak
Rzeczywiście, słowa kiła nie ma w Wielkim słowniku etymologiczno-historycznym języka polskiego, ale – odpowiadając na Pana pytanie – już uzupełniam ten brak.
Kiła jest wyrazem prasłowiańskim (prsł. *kyla < pie. *kŭla) o ogólnym znaczeniu ‘guz, wypukłość’. Występuje we wszystkich językach słowiańskich, por. np. czes. kýla ‘przepuklina’, słowac. kyla ‘ts.’, ros. kiłá ‘guzowate zgrubienie, opuchlizna; narośl na drzewach’, ukr. kyłá ‘ts.’, słoweń. kíla ‘przepuklina, narośl na drzewie; głownia’, bułg. kíła ‘przepuklina’.
W języku polskim wyraz jest poświadczony w XV w., w zn. ‘choroba roślin krzyżowych (guzowate nabrzmienie na korzeniach)’. Kiła dość wcześnie stała się terminem medycznym i była używana w różnych znaczeniach, por. np. objaśnienie zawarte w Nauce cyrulickiej bonifratra Ludwika Perzyny z 1792 roku: „Przepuklina w mosznach, czyli kiła, gdy wnętrzności za zbytecznym zwolnieniem i obwiśnieniem błony otaczającej moszna opadają”. Słownik wileński z 1861 roku rejestruje następujące znaczenia: 1) ruptura łonowa, 2) w ogólności, usunięcie albo wypadnięcie z miejsca swego części ciała miękkiej. Kiła brzuchowa, pępkowa, maciczna, pęcherza, biedrzna (w fałdzie ud), inkwinalna (w słabiźnie krokowej), oraz 3) krosty złe na wstydliwych członkach obojej płci; przymiot. Tę wieloznaczność poświadcza również tzw. Słownik warszawski z pocz. XX w., por. kiła… a) przepuklina, b) przymiot, c) rzeżączka, dawne d) dymienica (tj. rodzaj wrzodu).
W ciągu XX w. stabilizuje się następujące znaczenie medyczne: ‘przewlekła choroba weneryczna wywołana zakażeniem krętkiem bladym, objawiająca się owrzodzeniem narządów płciowych, później atakująca też inne narządy; syfilis, lues’.
Zachowały się też znaczenia specjalistyczne: bot. kiła kapuściana ‘u roślin krzyżowych choroba występująca w postaci przerostów, guzów i narośli’, wet. kiła końska ‘zakaźna choroba koni, osłów, mułów’.
Formacji pochodnych od kiła jest niewiele: wyszedł już z użycia przymiotnik kiławy, np. wrzodzik kiławy pierwotny (SW), dawniej także w użyciu rzeczownikowym ‘człowiek dotknięty kiłą’, por. „Ślepy albo chromy albo krostawy na ciele, albo kiławy” (Biblia szaroszpatacka, SW). Nie zachował się też utworzony od niego stpol. rzeczownik kiławka (XVI w.) ‘rzeżączka’ ani pochodny od niego przymiotnik kiławkowy ‘weneryczny’ (SWil). W użyciu pozostaje tylko kiłowy, np. krosty kiłowe, tętniak pochodzenia kiłowego, oraz rzadziej używany kiłowaty.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego