liczebniki

liczebniki
24.10.2002
24.10.2002
Począwszy od 5 wzwyż jest wyraźna zależność liczebników porządkowych od głównych: pięć – piąty, sześć – szósty, siedem – siódmy, osiem – ósmy… To kreskowane ó w wyrazach szósty, siódmy, ósmy – jest odmienne, wymienia się na e lub o w odpowiednim liczebniku głównym. Tę samą wspólność rdzenia czuje się w parze trzy – trzeci, ale brak jej w przypadku liczebników 1, 2 i 4. Ta trójka (albo ta czwórka) psuje cały porządek. Dodatkowo w parach dwa – drugi oraz cztery – czwarty zgadzają się pierwsze (a nie zgadzają dopiero drugie) głoski – i nie tylko jest to intrygujące, ale dodatkowo może sprawiać trudność ortograficzną, jeśli się zbyt mocno pokojarzy drugi z dwa czy dwoje (takie silne skojarzenie obserwuję u swojego dziecka, które notorycznie chce pisać drógi, uzasadniając to właśnie tym).
Chciałbym spytać o etymologię liczebników porządkowych. Czy to tylko zbieg okoliczności (te pierwsze głoski), czy rzeczywiście istnieje etymologiczne powiązanie wewnątrz par dwa – drugi i cztery – czwarty?
Podziwiam Pana dociekliwość i intuicję językową, podziwiam też starające się myśleć logicznie dziecko. Historia liczebników polskich jest dość skomplikowana, można ją poznać m.in. z akademickiego podręcznika Gramatyka historyczna języka polskiego Krystyny Długosz-Kurczabowej i Stanisława Dubisza. Tu podam odpowiedź na zadane pytania.
Wyrazy dwa i drugi nie są ze sobą etymologicznie spokrewnione (drugi wiąże się ze stpol. drug ‘towarzysz’, por. nowsze durch i druh; pierwotnie to ‘jeden z dwu’, później ‘inny’, wreszcie zastąpił wyraz wtóry). Natomist bliskie pokrewieństwo wykazują liczebniki cztery (*četyr-) i czwarty, dawniej cztwarty (*četvŕtъ).
Serdecznie pozdrawiam
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego