moribund(a)

moribund(a)
26.04.2010
26.04.2010
Jak poprawnie spolszczyć łacińskie słowo moribundus, oznaczające osobę umierającą? Spotkałem się parę razy z formą moribund, jednak wydaje mi się, że lepiej brzmi (ten) moribunda – przez analogię do (tego) wagabundy (łac. vagabundus).
Zarówno moribundus ‘umierający; powodujący śmierć, śmiertelny’, jaki i vagabundus ‘wędrowny, tułający się’ to w języku łacińskim przymiotniki, odmieniają się zatem przez przypadek, rodzaj i liczbę. Postaci podane wyżej można scharakteryzować jako mianownik rodzaju męskiego liczby pojedynczej, w rodzaju żeńskim będą one miały odpowiednio postać moribunda, vagabunda (do tematu dołączono końcówkę -a), natomiast w rodzaju nijakim – moribundum, vagabundum.
Język polski zapożyczył słowo wagabunda dopiero w XIX w. i nie bezpośrednio z łaciny, lecz najprawdopodobniej z francuskiego vagabond (przymiotnik i rzeczownik), o czym świadczy pierwotna postać brzmieniowa notowana w Słowniku wileńskimwagabonda. W przeciwieństwie do języka łacińskiego i francuskiego wyraz polski jest wyłącznie rzeczownikiem (w języku łacińskim, podobnie jak w języku polskim, przymiotniki mogły ulegać urzeczownikowieniu, lecz w dość obszernym korpusie łacińskim, którym dysponuję, nie znalazłem rzeczownikowych użyć ani moribundus, ani vagabundus). Zaskakujące jest polskie zakończenie tego zapożyczenia. Wydaje mi się, że -a mogło pojawić się tutaj ze względu na analogię do polskiego wzorca typu włóczęga – wyraz wyodrębnił się w XVII w., zrazu jako nazwa czynności, a zaraz potem jako nazwa wykonawcy czynności. Słownik warszawski notuje, że wagabonda czy wagabunda to przede wszystkim nazwa czynności – ‘wędrowanie, włóczenie się, włóczęga itd.’, stąd dopiero utworzono nazwę wykonawcy – ‘tułacz, włóczęga’. A zatem kierunek motywacyjny musiał być podobny jak w przypadku słów włóczęga, łazęga itp., choć ze względu na jego obcą proweniencję przy użyciu innego typu mechanizmów derywacyjnych.
Wracając do podstawowego pytania (poświęciłem tak wiele miejsca słowu wagabunda tylko ze względu na jego nietypowość i wskazaną przez Pana analogię), łacińskiemu wyrazowi moribundus, -a, -um (nb. nie odnotowuje go słownik Knapa) odpowiadają: francuski przymiotnik i rzeczownik moribond (m.), moribonde (ż.), angielski przymiotnik moribund, niemiecki przymiotnik moribund itp. Gdybyśmy chcieli utworzyć na podstawie łacińskiego czy francuskiego wzorca polską nazwę oznaczającą osobę umierającą, to jedyna poprawna jej postać brzmiałaby (ten) moribund, względnie (ta) moribunda, nie zaś (ten) moribunda – nie możemy posłużyć się analogią do wagabundy, gdyż w tym wypadku – jak to pokazałem wyżej – kierunek derywacji przebiegał od nazwy czynności do jej wykonawcy. Moribundą moglibyśmy nazwać – jeśli zaszłaby taka potrzeba – czynność umierania.
Słów moribund ‘ktoś, kto umiera’, moribunda ‘to, że się umiera’ nie notują żadne współczesne słowniki języka polskiego. Słowa te mają charakter potencjalny i środowiskowo ograniczony, nie oznacza to jednak, że można je dowolnie i zamiennie stosować.
Piotr Sobotka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
  1. 25.04.2010
    Pozwolę sobie na małe dopowiedzenie (..). Cyprian Kamil Norwid w Czarnych kwiatach, relacjonując swoją rozmowę ze Słowackim, napisał m.in.: „Mówiliśmy (…) także o Chopinie (który żył jeszcze), a o którym Juliusz, pokasłując, rzekł mi: «Parę miesięcy temu spotkałem jeszcze tego morybunda…» – sam wszelako pierwej od Fryderyka Chopina odszedł ze świata tego, umarłszy\'\'. Cytuję za: Cyprian Norwid, Pisma wierszem i prozą, wybrał i wstępem opatrzył Julisz W. Gomulicki, Warszawa 1973, Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej, s. 187.
    Pozdrawiam Szanowne Grono Ekspertów
    Anna Garbacz
  2. 26.04.2010
    Dziękujemy za to uzupełnienie. W porównaniu z formą podaną przez naszego eksperta charakteryzuje się morybund silniejszą adaptacją do fonologii języka polskiego.
    Red.
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego