odkuć się

odkuć się

16.07.2022
16.07.2022

Szanowni Państwo,

Chciałbym zapytać o pochodzenie formy "odkuć się" w znaczeniu potocznym «powetować sobie poniesione straty». W jaki sposób wyzwolenie z okowów stało się odkupieniem win?

Z góry dziękuję

Czasownik zwrotny dokonany odkuć się (ndk. odkuwać się) ma we współczesnej polszczyźnie jedno znaczenie konkretne (o kimś, kto jest skuty: ‘uwolnić samego siebie z kajdan, łańcuchów itp. za pomocą kucia’, np. Zdołał odkuć się od kraty) oraz trzy potoczne znaczenia metaforyczne:

a) ‘poprawić swój stan materialny; wzbogacić się’, np. Odkuje się dopiero po zbiorach;

b) ‘wziąć odwet, pomścić swoje wcześniejsze straty’, np. Polak, wygrywając dzisiejszy konkurs skoków, odkuł się za sobotnie wielkie niepowodzenie;

c) ‘przesadnie się stroić; wyelegantować się’, np. – Odkuł się dziś jak należy – zauważył Marek, obserwując piękny garnitur i nienaganny krawat siedzącego za stołem.

Trudno jednoznacznie orzec, kiedy dokładnie pojawiły się przywołane powyżej znaczenia przenośne ani jaki konkretnie mechanizm podczas tworzenia tych nowych znaczeń zadziałał. Niewątpliwie mamy do czynienia ze zjawiskiem katachrezy, czyli metaforą, którą odbiorca odczytuje jako pozbawioną przekonującej motywacji. Katachrezy powstają najczęściej na gruncie języka potocznego jako rezultat nadmiernej ekspresywności określonych grup wyrazów. Szczególną zdolność do takiego rozszerzenia znaczenia mają m.in. czasowniki o dużej frekwencji, które pierwotnie odnosiły się wyłącznie do konkretnych fizycznych czynności, a z czasem obrosły w języku różnymi przenośnymi znaczeniami, por. np. czasownik odegrać się w znaczeniu konkretnym ‘w grze karcianej: wygrać coś przegranego uprzednio’ i przenośnym ‘wynagrodzić sobie jakieś doznane krzywdy; zemścić się’.

Adam Wolański
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego