opodal i nieopodal

opodal i nieopodal
12.06.2002
12.06.2002
Dlaczego nieopodal (pisane też nie opodal) znaczy to samo co, znacznie rzadsze, opodal? Czy było tak zawsze?

Ukłony dla prof. Krystyny Długosz-Kurczabowej.
Nie, nie zawsze. Dopiero dwudziestowieczne słowniki języka polskiego informują, że nieopodal znaczy to samo co opodal, czyli że są to synonimy. Wcześniej, oczywiście, były to antonimy. Opodal bowiem, a jeszcze wcześniej podal (utworzone od wyrażenia przyimkowego po dali) zgodnie ze swoją strukturą znaczyło ‘z daleka, daleko’. Tu warto dodać, że formą podal posługiwał się m.in. Stanisław Wyspiański, np. „Podal od piasków brzeźnych mogilnik tobie zbudował” (Słownik warszawski); występowała ona też w gwarach, por. np. „Dziadziuś jęli naszego pana pod bok i powiedli podal od gromady” (Słownik warszawski). Podobnie opodal to ‘daleko, w znacznej odległości’, albo – jak mawiano dawniej – ‘przydalej’ (S.B. Linde), por. np. „Dość był opodal dwór od kościoła” (Ignacy Krasicki, Pan Podstoli), „Jest dobry sposób dla twej spokojności, masz wioskę opodal; a tam nikt nam niepotrzebny nie przeszkodzi” (Kajetan Węgierski). Nie ulega wątpliwości, że opodal znaczy tu ‘z dala’.
Z analizy materiału wynika, że opodal występowało często w połączeniu z nieco, por. np. „Miasteczko leży nieco opodal od stacji kolei” (J.I. Kraszewski, SJP), „Zatrzymał się nieco opodal, bo już tyle ludu natłoczyło się przed gankiem, że nie można było tuż dojechać” (Henryk Sienkiewicz, Potop).
Sądzę, że właśnie ten frazeologizm nieco opodal stanowił stadium pośrednie w procesie identyfikacji znaczeniowej pierwotnych antonimów, według schematu:
1. opodal ‘daleko’ – nieopodal ‘blisko’
2. opodal ‘daleko’ – nieco opodal ‘niedaleko’ – nieopodal ‘blisko’
3. (nieco) opodal ‘niedaleko = nieopodal ‘blisko’.
Trudno mi się zgodzić z objaśnieniem prof. W. Doroszewskiego (SJP), że nieopodal to „wzmocnione opodal”.
Dziękuję za dociekliwe pytanie. Łączę serdeczne pozdrowienia
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego