oraz

oraz
30.12.2013
30.12.2013
Jaka jest zasada stosowania spójnika oraz? Czy oraz można stosować tylko wówczas, gdy wcześniej wymieniliśmy już dwa rzeczowniki lub jeden rzeczownik w liczbie mnogiej? Np. poprawne: „Jaś dostał na urodziny rower, sanki oraz piłkę” vs. niepoprawne: „Jaś dostał na urodziny sanki oraz piłkę”. A co ze zdaniami bez użycia rzeczowników? Np.: „W pociągu graliśmy w karty oraz opowiadaliśmy sobie dowcipy”. W dwóch ostatnich zdaniach użyłabym raczej spójnika i, czy słusznie?
Zasady użycia spójnika oraz nie są skodyfikowane. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN w haśle oraz podaje jedynie: „Spójnik oraz bywa nadużywany w języku mówionym, powinien być w nim zastępowany przez spójniki i, a także”. Komentarz ten jest o tyle prawdziwy, że – jak pokazuje funkcja Profil w wyszukiwarce PELCRA w NKJP – spójnik oraz występuje przede wszystkim w tekstach urzędowych, naukowo-dydaktycznych, informacyjno-poradnikowych i publicystycznych. W tekstach konwersacyjnych, w przeliczeniu na milion słów, jego częstość jest znikoma. Jeżeli więc ktoś w spontanicznym języku mówionym używa słowa oraz, to postępuje niezgodnie z wyznacznikami stylowymi tej odmiany języka.
Spójnik oraz, gdy jest używany rozumnie, może pomóc ujawnić strukturę wypowiedzi. Ponieważ jest dłuższy od spójnika i, sugeruje ważniejszą cezurę. Warto go zatem zharmonizować z treścą zdania. Lepiej powiedzieć na przykład – a raczej napisać – lwy i żyrafy oraz żmije i węże niż lwy oraz żyrafy i żmije oraz węże.
Jeśli mamy zamiar raz użyć spójnika i i raz użyć spójnika oraz, a połączone nimi składniki są równorzędne, to istotnie lepiej napisać np. lwy i żyrafy oraz słonie niż lwy oraz żyrafy i słonie. Jeszcze lepiej jednak w takiej sytuacji byłoby napisać po prostu lwy, żyrafy i słonie.
Proszę obejrzeć listę wystąpień spójnika oraz w NKJP – wybrane przykłady oczywiście, gdyż cała lista jest bardzo długa. Nawet ograniczenie się do wybranych przykładów pozwala dostrzec, że rozmaitość struktur wchodzących w rachubę jest duża. W szczególności miejsce spójnika i może zająć przecinek, np. lwy, żyrafy oraz słonie.
Przyjrzyjmy się jeszcze kilku przykładom z powieści Początek Andrzeja Szczypiorskiego (za NKJP):
Nosili od piętnastego roku życia męskie garnitury i domagali się obowiązków oraz odpowiedzialności.
Była bardzo piękną kobietą, liczyła trzydzieści sześć lat i miała spory kapitał w biżuterii oraz złotych dolarach.
Lubił pieniądze, kobiety, karuzele, wódkę, małe dzieci oraz zachody słońca.
Wygląd oraz dokumenty świadczyły na jej korzyść.

O ile w trzech pierwszych zdaniach użycie spójnika oraz można uzasadnić tym, że wcześniej wystąpił spójnik i lub jego ekwiwalent interpunkcyjny, to w czwartym zdaniu takiej racji nie widać. Może jednak autorem powodowała chęć rozluźnienia więzi między pierwszym składnikiem szeregu a drugim po to, by orzeczenie w liczbie mnogiej uzgadniało swoją formę przede wszystkim z sąsiednim składnikiem podmiotu, a nie z całością? A może po prostu chciał zbudować zdanie o jedną sylabę dłuższe?
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego