Poruszona w pytaniu kwestia dotyczy składni historycznej, a dokładniej: ewolucji formy orzeczenia. Od najdawniejszych czasów były w użyciu dwa typy orzeczeń: 1) tzw. orzeczenie werbalne, wyrażone czasownikiem, oraz 2) tzw. orzeczenie imienne (nominalne), składające się z łącznika być (wtórnie także bywać, stać się, zwać się oraz z partykuły to, oto) i orzecznika (wyrażonego rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem).
W języku prasłowiańskim orzecznik imienny występował w mianowniku. Ten stan poświadczają teksty staro-cierkiewno-słowiańskie. Natomiast w dialektach zachodniosłowiańskich (z których rozwinął się język polski) uogólniła się innowacyjna konstrukcja narzędnikowa, np. „Jan jest prorokiem” (wobec południowo-słowiańskich: „Jan jest prorok”), „Wy jesteście solą ziemi” (wobec: „Wy jesteście sól ziemi”).
W rozwoju historycznym polszczyzny ujawniały się różne tendencje (uwarunkowane wieloma czynnikami, m.in. formalnymi i stylistycznymi). Ogólne zasady repartycji form narzędnik / miejscownik są następujące:

• Orzecznik narzędnikowy jest wtedy, gdy jest wyrażony rzeczownikiem, rzeczownikiem i przymiotnikiem, zaimkiem, np. „On jest nauczycielem”, „On jest dobrym nauczycielem”, „On jest kimś”, „Warszawa jest stolicą”, „Sen jest marą”.
• Orzecznik narzędnikowy występuje także wtedy, gdy łącznik ma formę imiesłowu przysłówkowego, np. „Będąc zdolnym i pracowitym, zrobisz karierę”, bądź łącznik ma formę rzeczownika odsłownego, np. „Bycie zdolnym i pracowitym daje wielką szansę sukcesu”.
• Orzecznik narzędnikowy występuje też w zdaniach bezpodmiotowych typu „Trzeba być dobrym”, „Nie warto być szczerym”, „Lepiej być mądrym niż bogatym”.
• Orzecznik mianownikowy występuje wtedy, gdy jest wyrażony przymiotnikiem: „Ziemia jest okrągła”, „Ona była inna” (formy narzędnikowe: „Ziemia jest okrągłą”, „Ona była inną” są archaizmami).
• Orzecznik mianownikowy pojawia się w konstrukcjach z łącznikiem to, np. „Sen to mara”, „To znany polityk”, „To ostatnia szansa”, oraz w konstrukcjach bez łącznika, typu „Sen – mara”, „On – znany polityk”.
• Orzecznik mianownikowy obowiązuje w formule prezentacyjnej (orzecznik jest imieniem i/lub nazwiskiem, np. „Jestem Jan”, „Jestem Jan Kowalski”).
• Orzecznik mianownikowy w polszczyźnie mówionej występuje w formach ekspresywnych: „Jesteś drań ostatni”, „Zuch jesteś”.

Jeśli chodzi o informacje bibliograficzne, to polecam następujące prace: podręcznik akademicki Gramatyka historyczna języka polskiego autorstwa Krystyny Długosz-Kurczabowej i Stanisława Dubisza (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006 r., s. 407–525), dwie prace Czesława Bartuli O dwu zapomnianych konstrukcjach składni staropolskiej [w:] W służbie nauce i szkole. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi dr. Zenonowi Klemensiewiczowi (Warszawa 1970, s. 155–162) i Z badań nad składnią polską na tle porównawczym (Kielce 1981) oraz książkę Krystyny Pisarkowej Historia składni języka polskiego (Wrocław 1984 r.). Wymienione prace zajmują się historycznym aspektem kształtowania się konstrukcji orzeczenia imiennego. Natomiast zagadnienia współczesne, przede wszystkim kryteria poprawności językowej w tym zakresie najlepiej i najzwięźlej przedstawia Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. Andrzeja Markowskiego (w części Hasła problemowe).