pęseta, ale pensetnik

pęseta, ale pensetnik
16.10.2006
16.10.2006
Proszę o wyjaśnienie, dlaczego pisze się pęseta albo pinceta, ale nazwę ryby, pochodzącą od kształtu pęsety, piszemy pensetnik (zob. na przykład http://www.akwarium.gdynia.pl/karty/forcipiger.htm)?
Francuskie słowo pincette ‘małe szczypce’ przeniknęło do polszczyzny dosyć późno, bo dopiero w XX wieku. Po reformie ortograficznej z 1936 roku ustalono dwa wariantywne sposoby jego zapisu: pinceta i pinseta (oba wymawiało się w ten sam sposób, a mianowicie [pęseta] albo [penseta], o czym świadczy pochodna od nich forma zdrobniała zapisywana w tym czasie pensetka). Formy pęseta, pęsetka są już powojenne, zastąpiły wyrażenia pinseta, pensetka. Powodem tej zmiany była zapewne dbałość o poprawną, nierodzącą trudności wymowę, co zresztą było naturalną konsekwencją pierwszej zmiany ortograficznej (c na s), zaakceptowanej w 1936, oraz wiązało się z koniecznością ujednolicenia formy podstawowej ze zdrobniałą. Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego notuje już wyłącznie warianty pinceta, pincetka, nawiązujące do oryginalnej (i zadomowionej w polszczyźnie) grafii, oraz pęseta, pęsetka, zbliżone wymową do oryginalnego brzmienia. Taki stan przekazują również słowniki współczesne (por. Inny słownik języka polskiego, którego redaktorem jest M. Bańko).
Ryby określane jako pensetniki (pomarańczowopręgi, czarnogłowy) zawdzięczają swoją nazwę silnie wydłużonemu pyszczkowi podobnemu do pincety. Wyrażenie pensetnik jest derywatem od rzeczownika pinceta, a w istocie od jego przedwojennej postaci brzmieniowej. Pisownia tego słowa została ustalona jeszcze wtedy, gdy derywaty od pincety zapisywano przez -en-, a nie -ę-, i nie objęła go powojenna zmiana.
Piotr Sobotka, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego