po lwiemu

po lwiemu
21.05.2013
21.05.2013
Robimy coś po swojemu lub po bożemu, po wariacku lub po angielsku. Skoro w pierwszych dwóch wypadkach sprawdza się celownik, to skąd wzięły się formy kończące się na -ku zamiast na -kiemu? Jak nazywa się taka forma?
Jakie są ograniczenia przy tworzeniu analogicznych konstrukcji z po? Czy będzie dobrze po lwiemu albo po wesołemu?
Konstrukcje typu po polsku składają się z przyimka po oraz dawnego celownika odmiany niezłożonej z końcówką -u (przyimek po zachowuje tu starą rekcję celownikową). Tworzymy je od przymiotników zakończonych na -ski, -cki, -dzki. W analogicznych wyrażeniach od innych przymiotników używana jest nieżeńska forma celownika, np. po matczynemu, po wojskowemu.
Konstrukcje takie nazywa się przysłówkami złożonymi lub wyrażeniami przysłówkowymi. Samą formę typu polsku (lub np. wojskowemu) nazywa się czasem przymiotnikiem poprzyimkowym (co pozwoliłem sobie skrócić w jednym ze swoich artykułów do nazwy: poprzymiotnik).
Ograniczenia w tworzeniu takich konstrukcji istnieją. Skrótowo powiedzmy, że omawiane tu wyrażenia przysłówkowe tworzy się przede wszystkim od przymiotników pochodnych od rzeczowników osobowych (rzeczowników będących nazwą człowieka), np. po beethovenowsku, oraz od przymiotników pochodnych od rzeczowników miejscowych (nazw miejscowych, geograficznych), np. po moskiewsku. Poza tym używa się ich, gdy mowa o czytaniu, mówieniu itp. w jakimś języku lub quasi-języku, np. „Gadali coś pomiędzy sobą po korsykańsku czy owo zgoła po morsku…’’ (S. Żeromski, Dzieje grzechu), oraz w nazwach dań, potraw (tu potencja jest olbrzymia!).
Zauważmy na koniec, że konkurować mogą ze sobą trzy konstrukcje. To, która przeważa, zależy od wielu czynników. Popatrzmy choćby na następujące przykłady (gwiazdką oznaczyłem formy raczej niespotykane):
1. jak lew, *lwio, *po lwiemu
2. jak aktor, aktorsko, po aktorsku
3. jak Bóg, bosko, po bożemu

W przykładach oznaczonych cyfrą 1 konstrukcję po lwiemu oznaczyłem gwiazdką, acz możliwa jest ona w specjalnym kontekście, jak w wierszu Ewy Dunaj-Kozakow:
Rozmawiamy z lwicą po lwiemu
Z wilkiem wilczo z lamą po lamiemu

Wyrażenia z punktu 2 będą w wielu kontekstach synonimiczne. Za to w przykładach z punktu 3 każde wyrażenie ma zwykle inne znaczenie.
Łukasz Szałkiewicz, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego