pod chajrem

pod chajrem
24.06.2014
24.06.2014
W książce Adama Bahdaja Gdzie twój dom, Telemachu? jeden z bohaterów mówi do drugiego: „Powiedz, ale tak pod chajrem, dlaczego cię tu sprowadzili?”. Jakie jest pochodzenie wyrażenia użytego w zacytowanym fragmencie?
Jest to zwrot pochodzący z gwary złodziejskiej, dokąd przedostał się z języka jidysz. Wyrażenie to zadomowiło się przede wszystkim w gwarze warszawskiej, o czym świadczy m.in. wymowa słowa chajrem. Ten jidyszyzm pochodzący z hebrajskiego חרם /herem/ 'klątwa, anatema, ekskomunika' w języku standardowym jidysz wymawia się jako chejrem. Zamiana jidyszowego ej w aj to zjawisko typowe dla odmiany polskiej (warszawskiej) tego języka.
Zwrot pod chajrem znaczy więc dosłownie 'pod groźbą klątwy/ekskomuniki'. Słowo chejrem/chajrem występuje w jidysz jako termin kulturowy (kulturem) o istotnym znaczeniu, zwłaszcza w dawnych czasach, kiedy groźba wykluczenia ze społeczności żydowskiej stanowiła jedyną formę dyscyplinowania jej członków, a samo wykluczenie wiązało się z dotkliwymi konsekwencjami społecznymi i ekonomicznymi.
Zwrot odpowiadający polskiemu pod chajrem w samym jidysz również występuje jednak w nico innej postaci, jako fregn bechejrem, dosłownie 'przepytywać pod groźbą klątwy (w przypadku niepowiedzenia prawdy)'. Wydaje się jednak, że pod chajrem to twór niezależnie powstały już na gruncie polszczyzny, gdzie mianownik rzeczownika jidyszowego chajrem został przez analogię zinterpretowany jako narzędnik i wstawiony w schemat strukturalny takich rodzimych wyrażeń jak pod przymusem czy pod pręgierzem, przybierając w języku ogólnym znaczenie 'pod przysięgą, pod groźbą kary' lub bardziej nobliwie 'pod słowem honoru'.
Ewa Geller, prof., Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego